२००८ सालमा कुमारी कामाक्षी र कुमारी साधना प्रधान सम्पादीका
भएको र नेपाल महिला संघले प्रकाशित गरेको महिला नामक म्यागेजिन नेपालको पहिलो महिला
म्यागेजिन हो । त्यसपछि अखिल नेपाल महिला संघले २००९ सालमा निकालेको
प्रतिभा नामक म्यागेजिन दोस्रो महिला म्यागेजिन मानिन्छ । यी दुईवटा म्यागेजिन
लगायत २०१५ सालमा शशिकला शर्माद्वारा सम्पादन प्रकाशन गरिएको स्वास्नीमान्छे
र २०१८ सालमा नेपाल महिला संघबाट प्रकाशित चेतना पत्रिकाबाट गन्ती शुरु गर्ने
हो भने २०६७ साल भदौमा निस्केको महिला चिन्तन पत्रिकासम्म झण्डै ५० शीर्षकका महिला म्यागेजिनहरु प्रकाशन
भएका छन् । यो संख्यामा २०४७–२०६७ सालसम्म प्रकाशित भएका
अधिकतम म्यागेजिनहरु समावेश गरिएको छ । २०४६ साल अघि ७ वटा पत्रिका प्रकाशित भएका छन् भने २०४६ साल यता ४३ वटा म्यागेजिन
प्रकाशित भएका छन् । सिमित समय र स्थानमा मात्र गणना गरिएकाले यो संख्या ६० देखि ७० सम्मको अनुमान
गर्न पनि सकिन्छ । यतिका धेरै महिला सम्बन्धि म्यागेजिन प्रकाशित भएपनि यो नेपालमा
हालसम्म प्रकाशन भएका जम्मा म्यागेजिनको १ प्रतिशत हुन आउँछ । भने २०४७ साल यता निस्केका
म्यागेजिनको २.५ प्रतिशत मात्र हो । मदन पुरस्कार पुस्तकालयले गन्ती गरेर सारदाकालिन
समय देखि यताका झण्डै ५५०० शीर्षकका म्यागेजिनहरु (पेरियोडिकल्स)को सूचना उसको वेभसाइटमा राखेको
छ । यद्यपि यो संख्यामा २०४७ साल पछि प्रकाशित
भएका केही पत्रिकाहरु समावेश भएका छैनन् । २०६७ सालमा मार्टिन चौतारीले मदन पुरस्कार
पुस्तकालय, मार्टिन चौतारी पुस्तकालय, राष्ट्रिय पुस्तकालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय पुस्तकालयमा
गरेको एक अध्ययनको अनुमान अनुसार २०४७ साल यता प्रकाशित हुने म्यागेजिनको संख्या झण्डै
२००० छ । यो अनुमानित तथ्याङ्कलाई आधार मान्ने हो भने महिला सम्बन्धि म्यागेजिन जम्मा
म्यागेजिनको २.५ प्रतिशत मात्र रहन आएको हो ।
स्वास्नीमान्छे (२०१५) सालदेखि यताका विभिन्न म्यागेजिनलाई कस्ले प्रकाशन
गर्यो भन्ने आधारमा छुट्टाउने
हो भने ३ प्रकारमा मोटामोटी विभाजन गर्न सकिन्छ । पहिलो, महिलासम्बन्धि म्यागेजिन प्रकाशन
गर्ने निकाय चाहिँ पार्टी निकटका महिला संघ संगठनहरु हुन् । महिला सम्बन्धि म्यागेजिन
नेपाली काँग्रेसको भातृ संगठन, नेपाल महिला संघले निकाल्न सुरु गरेको छ । २०५२ सालमा द्वैमासिक
प्रकाशनको रुपमा आएको चेतना पत्रिकाले आफ्नो प्रिन्टलाइनमा वर्ष ३५ उल्लेख गरेको
आधारमा यो नामको पत्रिका २०१८ सालतिर निस्कन सुरु भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । अहिले
सम्मका ५० प्रकारका म्यागेजिन निस्केको आधार मान्ने हो भने १७ शीर्षकका म्यागेजिन पार्टी निकट
महिलाले निकालेका छन् । प्रतिशतमा यो ३४ प्रतिशत हो । पार्टिगत हिसाबले हेर्दा चेतना (२०१८) बाहेक अरु सबै म्यागेजिन
वामपन्थी महिला वृत्तबाट निस्केका छन् । २०१८ सालपछि एक्कैचोटी २०४० सालमा केही वामपन्थी
नजिकका महिला म्यागेजिन निस्किएका छन् । २०४० पछि निस्किएका नारी मुक्ति,
महिला मुक्ति यसका उदाहरण हुन् । २०४६
सालपछि पनि महिला ध्वनी, महिला गर्जन, महिला आवाज, महिला मुक्ति, नारी सन्देश, महिला जागरण, महिला बुलेटिन, युवा महिला आवाज,
नारी आव्हान,
नारीका पाइला,
मानवी,
महिला आवाज
हाम्रो संसार जस्ता नारी प्रधान म्यागेजिनहरु वामपन्थी वृत्तभित्रबाट प्रकाशित भएका छन् । यो
जम्मा महिला म्यागेजिन प्रकाशनको ३२ प्रतिशत हो । दोस्रो, महिला म्यागेजिन प्रकाशन गर्ने विभिन्न
गैरसरकारी संघसंस्थाहरु छन् । त्यस्ता संघसंस्थामा अस्मिता प्रकाशन गृह (अस्मिता,
२०४५), अन्तर्राष्ट्रिय महिला शान्ति
स्वतन्त्रता संगठन नेपाल शाखा (महिला सन्देश २०४९), हिमराइट्स र इन्हुरेड (छोरी २०५८),
महिला पुर्नस्थापना
केन्द्र (चेलीको व्यथा २०५४), नेपाल बैँक कर्मचारी संघ, केन्द्रीय महिला विभाग (महिला
दर्पण २०५७) आदि छन् । यो जम्मा महिला म्यागेजिन प्रकाशनको २० प्रतिशत हो । तेस्रो
तथा सबभन्दा धेरै प्रतिशत महिला म्यागेजिन प्रकाशन गर्ने समुह चाहिँ नीजि वा व्यक्तिगत
संघसँस्था नै हुन । यो जम्मा म्यागेजिन प्रकाशनको ४० प्रतिशत छ । यसमा शशिकला शर्माले
२०१५ सालमा प्रकाशन गरेको स्वास्नी मान्छे, २०४८ सालमा सुश्री शोभा श्रेष्ठले प्रकाशन गरेको
नयाँ अभियान, २०४९ सालमा रमा सिंह प्रधानसम्पादक भएको ऋचा म्यागेजिन, कान्तिपुर पब्लिकेशनको नारी
(२०५८) आदि पर्दछन् ।
कालखण्डको हिसावले हेर्ने
हो भने धेरै जसो म्यागेजिनहरु २०४७–२०६७ को अवधिमा नै बढि निस्केका छन् । जम्मा ५० मा ४३ वटा पत्रिका
यो अवधिमा निस्केका छन् । यो ८६ प्रतिशत हो । पञ्चायतकाल अघि एउटा र पञ्चायतकालमा ६
वटा पत्रिका निस्केका छन् । यद्यपि पञ्चायती व्यवस्थाले नै महिला सम्बन्धि म्यागेजिन
नै निकालेको भेटिँदैन । रत्नश्री र महिला बोल्छिन भन्ने म्यागेजिन पञ्चायतकालमा
नै निस्केका म्यागेजिन पनि भनिएको छ । यहाँ ति पत्रिकाहरुको विवरण अभावका कारण यसको
जानकारी दिइएको छैन । यसबाहेक पञ्चयतकालमा प्रतिवन्धित राजनीतिक दलका महिला संगठनहरुले
निकालेका पत्रिकाहरु यसमा पर्दछन् । महिला आन्दोलनलाई विषयवस्तु बनाएर नेपालमा नारीवादी
आन्दोलनको महत्वपूर्ण म्यागेजिनको रुपमा दरिएको अस्मिताको प्रकाशन पञ्चायतकालको अन्ततिरबाट
भएको हो ।
टेबल नं. १ : नेपालबाट प्रकाशित भएका विभिन्न महिला म्यागेजिनहरुको विवरण
|
l;= g+=
|
klqsfsf] gfd
|
k|sfzs
|
;Dkfbs
|
k|sflzt ldlt
|
s}lkmot
|
|
!=
|
dlxnf
|
s'df/L sfdfIfL, s'df/L
;fwgf k|wfg
|
g]kfn dlxnf ;+3
|
@))*, h]7
|
cGgk"0f{ k|];,
c;gåf/f d'lb|t, ;xfos ;Dkflbsf–s'df/L lznjGtL zfx, s'df/L w's/L / s'df/L
k|ldnf -cof{n @)^^ M ##_ .
|
|
@=
|
k|ltef
|
c=g]=d=;+3, c;g,
sf7df8f}F
|
>Ldlt s'GtLb]jL
|
@))(, ebf}
|
;Dk"0f{ g]kfnL
dlxnfx?sf] ;';'Kt r]tgf zlQmnfO{ hfu[t ug]{ / ltgdf of]Uo lzIffsf] k|rf/ ug]{
.
g]kfn dlxnf ;+3 / clvn
g]kfn dlxnf ;+3sf ;dfrf/x? ;dfj]z u/L k|sflzt o; klqsfdf /d]z ljsn, n]vgfy,
kml0fGb|/fh v]tfnf, e/t/fh kGt, ledlglw ltjf/L, nVvLb]jL ;'Gbf; cflbsf n]v
/rgf ;fdu|Lx? klg /x]sf 5g\ -cof{n @)^^ M #!_ .
|
|
#=
|
:jf:gLdfG5]
|
zlzsnf zdf{
|
zlzsnf zdf{
|
@)!% -!(%*_
|
@)!& ;fndf lg:s]sf] :jf:gLdfG5]
gfds klqsfdf t];|f] jif{ n]v]sf] cfwf/df o;sf] k|sfzg @)!% ;fndf ePsf]
cg'dfg ug{ ;lsG5 . ;+ejtM of] g} klxnf] dlxnf Dofu]lhg x'g;S5 . zlzsnf zdf{
g]kfnsf] klxnf] dlxnf kqsf/ x'g\, eGg] cfwf/df klg of] klxnf] dlxnf Dofu]lhg
xf] eGg] s'/fdf an lbPsf] 5 . zlzsnf zdf{ / Zofdk|;fb zdf{ Tolta]nf k|ultlzn
If]qdf sfd ul/;s]sf JolQm x'g . To;}n] of] k|ultlzn v]dfsf] Dofu]lhg xf] .
|
|
$=
|
r]tgf
|
g]kfn dlxnf ;+3
|
;/f]lhgL dfgGw/, cd'bf
>]i7, zlz k|wfg, ;l/tf >]i7
|
@)%@ -@)!*_
|
å}dfl;s k|sfzg, @)%@ ;fn
ebf}df k|sflzt klqsfdf jif{ #% n]v]sf] cfwf/df .
|
|
%=
|
dlxnf af]lN5g
|
|
|
@)@*
|
l;s]nfn / xif{ dxh{g;Fu
u/]sf] s'/fsfgLsf cfwf/df .
|
|
^=
|
gf/L d'lQm
|
sfe|] lhNnfsf gf/Lx?sf]
;+o'Qm k|of;df k|sflzt
|
d'Qmf >]i7
|
@)$)
|
n]lggsf plQmx? klqsfsf]
leqL k]hdf e]l6G5 . of] klqsf Tolta]nf dlxnf cfGbf]ngdf nflu/x]sf g]skf rf}d
/ g]skf dfn]sf dlxnfx?sf] ;+o'Qm k|of;df lgsflnPsf] xf] . o;sf ;fdu|Lx? ;+sng
ug]{ sfddf Zofd >]i7n] klg ;3fpg' ePsf] lyof] . Zofd >]i7;Fu @)^&
df3 % df u/]sf] s'/fsfgL .
|
|
&=
|
/fli6«o ;l/tf -;fKtflxs_
|
kGgfnfn >]i7
|
kGgfnfn >]i7÷k|wfg
;Dkfbs
|
@)$)
|
@)^! ;fn d+;L/sf] c+sdf
jif{ @! c+s !* n]v]sf] cfwf/df
|
|
*=
|
dlxnf Wjlg
|
k|sfzg ljefu c=g]=d=;+3
-qmflGtsf/L_
|
s]Gb|Lo k|sfzg ljefu,
c=g]=d=;+3 -qmflGtsf/L_
|
@)$!
|
of] c=g]=d=;+3sf] d'vkq
xf] . @)^$ ;fn c;f]hdf 5flkPsf] cÍdf jif{ @& n]lvPsfn] of] @)$! ;fndf
5flkPsf] cg'dfg ul/Psf] xf] . oxL gfdsf] klqsf @)%# ;fndf a'6jnaf6 b'uf{
kf}8]nsf] ;Dkfbsdf 5flkPsf] 5 . To;df dlxnf WjgLsf] lg rflxF x|:j 5 .
jfdkGyL j[Qdf kf6L{ km'6]kl5 klg ;f]xL gfdsf] klqsf rnfpg] sf/0fn] of] ePsf]
x'g;S5 .
|
|
(=
|
dlxnf d'lQm
|
dlxnf d'lQm kl/jf/
|
pQ/f sf]O/fnf
|
@)$!
|
jfdkGyL klqsf
|
|
!)=
|
cl:dtf
|
cl:dtf dlxnf k|sfzg ;d'x
|
c~h' If]qL
|
@)$%
|
|
|
!!=
|
gofF cleofg -dfl;s_
|
;'>L zf]ef >]i7
|
/d]z e§/fO{ …kfv]Ú
|
@)$*
|
|
|
!@=
|
gf/L d~r
|
gf/fo0f kl/jf/ Snj
|
Pr=b]jL /+lhtsf/, ch]lnof
|
@)$*
|
@)$( ;fndf of] c+s !^
k'lu;s]sfn] @)$* ;fndf lg:s]sf] xf] eGg ;lsG5 .
|
|
!#=
|
dlxnf ;Gb]z
|
cGt/f{li6«o dlxnf zflGt
:jtGqtf ;+u7g, g]kfn zfvf
|
ljNkm kl/jf/
|
@)$(
|
ljNkmsf] ;+of]hs O{Zj/L
v8\sf, dxf;rLj lgd{nf l;jfsf]6L sf]iffWoIf /flwsf bfxfn
|
|
!$
|
Crf
|
k|f]km];gn klAns]zgsf
lgldQ efis//fhsl0f{sf/åf/f k|sflzt
|
/df l;+x÷k|wfg ;Dkfbs
|
@)$(
|
Crf kfl/jfl/s dfl;s
|
|
!%=
|
gj Crf
|
k|f]km];gn klAns]zgåf/f
k|sflzt
|
tf/f /fjn
|
pNn]v gePsf] ;+ejtM @)%)
;fn
|
gj Crf kfl/jfl/s dfl;s
|
|
!^=
|
dlxnf :jf:Yo
|
k|fylds :jf:Yo ;]jf
>f]t s]Gb|
|
|
@)%@
|
dlxnf :jf:Yo ;DaGwL
hfgsf/L lbg] tLg dlxg] klqsf
|
|
|
|
|
|
|
|
|
!&=
|
dlxnf WjgL
|
clvn g]kfn dlxnf;+3,
s]Gb|Lo sfof{no, a'6jn
|
b'uf{ kf}8]n
|
@)%#
|
|
|
!*=
|
r]nLsf] Joyf
|
dlxnf k'g:yf{kgf s]Gb|
|
8f= ljgfos /fhe08f/L
|
@)%$
|
o;sf k|sfzs / ;DKffbsn]
csf]{ Dofu]lhg klg lgsfn]sf] 5 .
|
|
!(=
|
ljb'ifL
|
ljb'ifL k|sfzg k|f= ln=
|
Hof]lt Kofs'/]n
|
@)%$
|
jif{ @ c+s$ df ePsf]
lk|G6nfO{gdf w]/} gfd k'?ifsf] ePsf]
|
|
@)=
|
r]nL -dfl;s_
|
l3ld/] k|sfzg
|
zs'Gtnf l3ld/]
|
@)%$
|
dlxnf ;DaGwL ;Dk"0f{
klqsf
|
|
@!=
|
dlxnf uh{g
|
cg]d;+3 -qmflGtsf/L_
lhNnf ;ldlt, /f]Nkf
|
tf/f 3tL{du/ / c?x?
|
@)%$
|
hok'/L 3tL{du/ ;Nnfxsf/
ePsf]
|
|
@@=
|
dlxnf cfjfh
|
cg]/f:jljo" s]Gb|Lo
dlxnf ljefu
|
cg]/f:jljo" s]Gb|Lo
dlxnf ljefu
|
@)%$
|
d'vkq
|
|
@#=
|
r]nLa]6L
|
r]nLa]6L a]rljvg lj?4
/fli6«o ;d'x÷PgPgPhLl6
|
|
!((&
|
q}dfl;s a'n]6Lg
|
|
@$=
|
dlxnf d'lQm
|
cg]d;+3, k|sfzg tyf k|rf/
ljefu
|
cg]d;+3, k|sfzg tyf k|rf/
ljefu
;'lhtf zfSo, OlGb/f
k'mFofn, pQ/f sf]O/fnf / zf]ef 9'+ufgf
|
@)%%-klqsfdf pNn]v 5}g,
a}7s ldltaf6 cg'dfg ul/Psf]_
|
g]skf Pdfn]sf]
eft[;+u7gåf/f k|sflzt
|
|
@%=
|
cK;/f
|
uf]vf{kq ;+:yfg
|
;Ltf/fd cu|xl/ -@)%&_
|
@)%%
|
kfl/jfl/s dfl;s
|
|
@^=
|
gf/L ;Gb]z
|
cg]d;+3, s]Gb|Lo ;ldlt
|
cg]d;+3, s]Gb|Lo ;ldlt
|
@)%%
|
d'vkq
|
|
@&=
|
ls/0f
|
dlxnf k'g:yf{kgf s]Gb|,
k|sfzg ;ldlt kfj{tL v8\sf, e'jg zdf{, ljhof tfd|fsf/
|
8f= ljgfos /fhe08f/L÷;DKffbg
;Nnfxsf/
|
@)%%
|
dlxnf tyf afnaflnsf
a]rljvg / cf];f/k;f/ lj/f]wL klqsf
|
|
@*
|
dlxnf hfu/0f
|
cg]d;+3, s]Gb|Lo ;ldltq
|
k|sfzg tyf k|rf/ ljefu,
cg]d;+3
|
@)%%
|
lgoldt k|sfzg elgPsf] 5 .
|
|
@(=
|
Reflections
|
Society for Partners in Development
|
Thupen Gyalpo lama
|
1998 (2055 BS)
|
Journal on men, women and development
|
|
#)=
|
cflbjf;L dlxnf cfjfh
|
cflbjf;L hghftL dlxnf d~r
|
;+lugL /fgfdu/
|
@)%^
|
q}dfl;s ?kdf k|sflzt of]
Dofu]lhg # cÍ k|sflzt eO;s]kl5 aGb ePsf] .
|
|
#!=
|
dft[;Qf
|
z'eflzif\ k|sfzg k|f=ln=
|
ab|Laxfb'/ a:g]t
|
@)%^
|
ljifoj:t'sf lx;fjn] of]
dlxnf Dofu]lhg xf] ls xf]Og yfxf 5}g .
|
|
#@=
|
cfzo
|
;'dgWjh lji6
|
;'dgWjh lji6
|
@)%^
|
kfl/jfl/s å}dfl;s ePklg
o;sf lk|G6nfO{g ePsf & hgf ;a} k'?if / ljifoj:t'df ePsf !& hgf n]vs
dWo] !^ hgf n]vs k'?if 5g . oBlk dlxnf cfGbf]ng, dlxnf hflu/]nfO{ b'Mvklg
;'vklg h:tf ljifoj:t' k'?ifx?n] g} n]v]sf 5g\ .
|
|
##=
|
dlxnf a'n]l6g
|
cg]d;+3 -qmflGtsf/L_
s]Gb|Lo ;ldlt
|
cg]d;+3 -qmflGtsf/L_
s]Gb|Lo ;ldlt
|
@)%&
|
d'vkq
|
|
#$=
|
dlxnf bk{0f
|
g]kfn a}+s sd{rf/L ;+3,
s]Gb|Lo dlxnf ljefu
|
df]xg s'df/L zfxL / c?x?
|
@)%&
|
* dfr{ ljz]iffÍ, ;Nnfxsf/
d08n ;a} k'?if
|
|
#%=
|
5f]/L
|
lxd/fO6\;÷OGx'/]8
|
s}nfzs'df/ l;jfsf]6L
|
@)%*
|
r]lna]l6 a]rljvg lj?4sf]
ljz]iffÍ
|
|
#^=
|
gf/L
|
sflGtk'/ k|sfzg u[x
|
;'jf; 9sfn
|
@)%*
|
|
|
#&=
|
Pe/]i6 6'8] -kflIfs_
|
pNn]v gePsf]
|
rGb|f bnfxfË
|
pNn]v gePsf]
|
;+ejt of] klqsf @)%* ;fndf
lg:s]sf] x'g'k5{ . o;sf ;Nnfxsf/ xs{ u'?Ë / zfGtf yklnof x'g'x'G5 .
|
|
#*=
|
cfhsf dlxnf-dfl;s_
|
dlxnf ;/f]sf/ ;d'x g]kfn
|
e/t/fh ;'j]bL
|
@)%(
|
dlxnf k|wfg Dofu]lhg, of]
cGt/f{li6«o gf/L lbj;sf lbg lgsflnPsf] klqsf xf] .
|
|
#(
|
o'jf dlxnf cfjfh
|
k|hftflGqs /fli6«o o'jf
;+3 g]kfn, s]Gb|Lo dlxnf ljefu
|
ddtf lu/L, ul/df zfx,
/~hgf df:s], pld{nf sdf{rfo{
|
@)%(
|
k|/fo';+3, g]kfn s]Gb|Lo
dlxnf ljefusf] d'vkq
|
|
$)=
|
dfg'ifL
|
g]kfn 8]enkd]G6 6«:6
|
le=s]=s0f{
|
@)%(
|
dfr{ dlxgfdf k|sfzg z'?
ePsf]
|
|
$!=
|
b s'df/L
|
u+uf k'g
|
u+uf k'g, cWoIf u0f]z k'g
|
@)%(
|
;Dk"0f{ kfl/jfl/s
dfl;s klqsf
|
|
$@=
|
gf/L cfJxfg
|
clvn g]kfn dlxnf ;+3
|
clvn g]kfn dlxnf ;+3
|
@)^)
|
cg]d;+3 k"jf{~rn
If]lqo ;ldltsf] d'vkq
|
|
$#=
|
dfglrq va/ klqsf
|
dfglrq ;+rf/ ;d'xsf nflu
l6sfb]jL e08f/L
|
cl:dtf e08f/L
|
@)^)
|
|
|
$$=
|
gf/Lsf kfOnfx?
|
g]kfn dlxnf sNof0f ;+3,
5flnª, eQmk'/
|
g]kfn dlxnf sNof0f ;+3,
5flnª, eQmk'/
|
@)^!
|
of] a'n]l6g xf] .
g]dlskfsf] dlxnf ;+37g x'g'k5{ .
|
|
$%=
|
j'd]G; P/f
|
k|ltdf ljj; /fO{
|
k|ltdf ljj; /fO{
|
@)^!
|
@)^!÷@)^@ ;fndf btf{
ePsf] cfwf/df . of] klqsfn] df]§f]df dlxnf ;zlQms/0f / ;dtfsf] nflu w/fgaf6
k"jf{~rnd} klxnf] k6s >dhLlj kqsf/ dlxnf ;d'xsf] k|:t'tL elgPsf] 5 .
clxn];Dd e]l6Psf] sf7df8f}F aflx/sf] bf];|f] dlxnf Dofu]lhg xf] . oBlk kf6L{
lgs6 eg] a'6jnaf6 lg:s]sf] dlxnf WjgLnfO{ lng ;lsG5 .
|
|
$^=
|
x;gf
|
cldsf /fhynf
|
cldsf /fhynf
|
@)^@
|
Hasana Magazine Nepali National Monthly x;gfsf] zLif{sdf n]lvPsf] 5 .
|
|
$&=
|
dfgjL-dfl;s_
|
k'mns'df/L zdf{
|
;Ltf zdf{
|
@)^@
|
|
|
$*=
|
gf/L :j/
|
gd|tf zdf{
|
gd|tf zdf{
|
@)^$
|
lx/0os'df/L kf7s
k|wfg;Dkfbs tyf cWoIf gf/L :jfjnDaL ;dfh kl/jf/
|
|
$(=
|
EjfO; ckm j'dg
|
|
|
@)^%
|
|
|
%)=
|
dlxnf cfqmf]z
|
c=g]=d=;+3 -qmflGtsf/L_
tfD;flnª /fHo ;dGjo ;ldlt
|
k|sfzg ljefu
c=g]=d=;+3 -qmflGtsf/L_
tfD;flnª /fHo ;dGjo ;ldlt
|
@)^^
|
|
|
%!=
|
gjgf/L
|
hfg'sf 9sfn
|
hfg'sf 9sfn
|
@)^^
|
|
|
%@=
|
dlxnf cfjfh xfd|f] ;+;f/
|
zflGt lj=s=
|
;'lgtf v8\sf
|
@)^&
|
hgfb]z / hglbzfdf sfo{/t
dlxnfåf/f k|sflzt
|
|
%#=
|
dlxnf lrGtg
|
lgd{nf e08f/L
|
lgd{nf e08f/L
|
@)^&
|
|
स्वास्नीमान्छेमा छापिएका विषयवस्तु
स्वास्नीमान्छेको २०१७ सालमा प्रकाशित एउटा मात्र संयुक्ताङ्क
पढेर यहाँका विषयवस्तु लेखिएको हो । स्वास्नीमान्छेमा
प्रायः कविता, कथा, निवन्ध,
एकाङ्की, समाचारहरु छापिएका छन् ।
यी विधाहरुमा पुरुष महिला जस्ले पनि कलम चलाए पनि प्रत्येक विधाहरुमा महिलाको प्रसङ्गलाई
जोड्नु चाहिँ यो म्यागेजिनमा बाध्यता जस्तै छ । आनन्ददेव भट्टको ‘गाउँले सानी नानीसँग’
नामको कविता,
स्वास्नीमान्छेको वर्ष
३ अंङ्क १ र २ मा छापिएको छ । त्यहाँ उनले गाउँले सानी नानीको बारेमा कविता लेखेका
छन् जस्तो :
सानी नानी ढाकर बोकी कुन बाटो लम्केकी ?
उत्सुक आँखा, डरको बोली, के को आशा आज गरेकी ?
एक्लोबाटो, आज छ रमझम, ढाक्रेहरुका ताँतीले
अरुपनि बटुवा लम्किरहेछन्, आफ्नो बेग्लै तरखरले ।
डाँडाहरुका अग्ला थेप्चा, जम्मै चुचुरा हरिया छन्
तिम्रो मनको हरियाली झैँ, उन्नत शिरली हेर्दैछन्
बीच भागमा बस्तुहरुका, भन्न नमिल्ने छरिँदा लाम
तिमै्र घरका विस्कुनजस्तै, चरिरहेछन् ख्वै विश्राम ?
(भट्ट २०१७ : १) ।
कवितामा मात्र होइन समाचारहरुमा पनि त्यो ढाँचा भेटिन्छ
। २०१७ साल पछि व्यवस्था परिवर्तन भएको अवस्थामा महिलासम्बन्धि चार महिना पूरानो समाचारलाई
यहाँ उल्लेख गरिएको छ । यसको कारण चाहिँ महिलाको नेतृत्वमा पहिलो पटक विदेश भ्रमण गएको
समाचारले गर्दा हो । २०१७ असोजमा बीपी कोइरालाको मन्त्रीमण्डलकी सदस्य द्वारिकादेवी
ठकुरानीको नेतृत्वमा ३ जनाको प्रतिनिधि मण्डल
रसिया गएको थियो । त्यतिमात्र होइन यो वर्सको
प्रवेशिकामा ५०० आइमाई, डाक्टरनी घोषको देहान्त, सम्सदीय शिष्टमण्डलमा आइमाई पनि जस्ता
समाचारहरु यसले छाप्ने गरेको छ । समाचार मात्र होइन उखान टुक्का पनि महिला सम्बन्धि
नै देखिन्छ । जस्तो आइबुढी मच्चिँदै, गई बुढी थच्चिँदै । जहाँ स्त्री, उही श्री । माइत जाँदा आइमाईहरु
बर्सीको पोथ्रा नाघ्दै जान्छन् । पालुङ्गाको साग पकाउनु छ जेठाजुलाई ढोग दिनुछ ।
धेरै लेखकहरु पुरुष हुनु
र तिनीहरुलाई लेखाउन लगाउनु सम्पादकको बाध्यता जस्तै छ । १८ वटा विषयवस्तु मध्ये ४
वटा विषयवस्तुमा महिलाले आफ्नो कलम चलाएका छन् । महिलाले लेखेका विषयवस्तु मध्ये शशिदेवी
बैद्यले लेखेको ‘कर्के आँखा’ भन्ने एकाङ्की, सुशीला थापाद्वारा लेखिएको ‘नेपाली समाजमा नारी जाति’, श्रीमती कल्पना राणाले लेखेको ‘विशेष–विवाह व्यवस्था विधेयक २०१७’
माथिको टिप्पणी र मिरन
साहले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले लेखेको ‘बादलकी रानी’ कविता संग्रहको समालोचना गरिएका विषयवस्तु
हुन । नेपाली समाजमा नारी शीर्षकमा लेखिएको लेखमा सुशीला थापाले स्त्री जातीलाई हेर्ने
दुइथरी प्रवृत्तिको कुरा गरेकी छन् । पहिलो कोही स्त्री जातिले कुराकानी गर्दा अर्काको
मुखतिर हेर्नुहुन्न भन्ने प्रवृत्ति छ । भने दोस्रो थरी नारी जातिलाई पनि समाजमा अग्रसर
गराउँ भन्ने छ । उनले यी दुवैथरि प्रवृत्ति ठिक छैन भनेकी छन् । पहिलो प्रवृत्तिलाई
‘संकीर्ण’
र दोस्रो प्रवृत्तिलाई
पुरुषहरुले ‘स्वार्थको निम्ति अघि बढाउन खोजेको’ प्रवित्ति भनेकी छन् । यसमा उनको तर्क चाहिँ शिक्षा र
ज्ञानको कमीले गर्दा पुरुषहरुको कडा थिचाइ परेको छ (थापा २०१७ : २०) ।
मार्क्सवादी प्रभावका महिला म्यागेजिन
२०४० सालमा प्रकाशित भएका नारीवादी महिलाहरुले निकालेको
म्यागेजिनमा चाहिँ नेपाली नारीको तत्कालिन अवस्थाको मात्र कुरा गरिएको छैन । उनीहरुलाई
जागरण ल्याउने खालका विषयवस्तुहरु यहाँ प्रकाशित भएको देखिन्छ । २०४० साल फागुनमा पहिलो
अङ्कमा छापिएको नारी मुक्ति नामक म्यागेजिनमा सुरुको विषयवस्तु ‘रातो तलाउ’ भन्ने एउटा इरानेली कथा छ
। यो कुर्दिस्तानको स्वतन्त्रताको निम्ति जीवन अर्पण गर्ने महिलाको कथा हो । त्यस्तै
सोही अङ्कमा छापिएका कविताका शीर्षकहरु ‘माया बाहिर निस्क’, ‘दिदी तिमी उठ’ जस्ता कविताहरु पढ्न पाइन्छ
। नारी सम्बन्धि सैद्धान्तिक तथा राजनैतिक विषयवस्तुलाई ‘सवाल तपाईको, जवाफ हाम्रो’ भन्ने स्तम्भ मार्फत नै अगाडि
ल्याइएको छ । यी शीर्षकहरुले महिला जागरणको विषयमा म्यागेजिनहरु प्रकाशित हुन थालेको
संकेत दिन्छ । नारी मुक्तिको पहिलो अङ्कको सवाल तपाईको जवाफ हाम्रो भन्ने स्तम्भको
प्रश्नमा ‘किन’ भन्ने
शब्द छ । यो किन भन्ने शब्दले महिलाहरुले समाजमा आफ्नो कमजोर अवस्थाको कारण खोजेको
बुझ्न सकिन्छ । यो स्तम्भमा सोधीएको प्रश्न,
‘हाम्रो समाजमा महिलाहरु
किन पुरुष सरह समान छैनन ?’– त्यसको जवाफमा सम्पादिकाले आर्थिक पक्षलाई जोड दिएकी छन् । उनका
अनुसार नेपालमा महिला चुलो चौको, बच्चा हुर्काउने र घाँस दाउराको काम गर्छन । ति कामहरु उत्पादनशील
काम होइनन् । उत्पादनशील काम त पुरुषले गर्छन । त्यसैले महिला उनीहरुसँग निर्भर हुन्छन्
। यहाँ उत्पादनशील काम के भन्ने कुराको उत्तर दिएकी छैनन् । यद्यपि, महिलालाई सम्पत्ति अधिकार
र घर बाहिरका कामहरुमा पहुँच हुन सक्यो भने विवाह जस्ता कुराको निर्णय महिला आफैले
गर्न सक्छिन र परिवारमा उनको प्रभावकारी स्थान हुन्छ भन्ने उनको तर्क छ (श्रेष्ठ २०४० : २७) । यो म्यागेजिनमा पारिजातले ‘सुमित्रा काँढा’को नाममा ‘एउटी स्वास्नीमान्छेको अन्तर्वार्ता’ कविता लेखेकी छन् :
ज्यू,
काम गरेको मात्र थाहा छ
दुःख पाएको मात्र थाहा छ
फाटेको चोलो र जडौरी गुन्यू
लगाएको मात्र थाहा छ
जोवन सोध्नुभएको ?
त्यो त हजुर आएको गएकै थाहा छैन (काँढा २०४०: १५) ।
यो कवितामा त्यति बेलाको महिलाको सामाजिक अवस्थाको बारेमा
उल्लेख गरिएको छ । लोग्नेलाई जग्गेमा मात्र देख्ने, विहेपछि महिलाले पुरुषको गोडाको पखालेको
पानी खानुपर्ने, आफ्नो माइती वालककालमा देखेको सपना जस्तै लाग्ने, आफ्नो जोवन मुखियाको बारीमा हुर्केको
जस्ता भावनात्मक कुराहरु यो कवितामा पाउन सकिन्छ । यो कवितालाई त्यति बेला नेकपा चौमका
नेता श्यामप्रसाद श्रेष्ठले पारिजातसँगबाट मागेर नारी मुक्तिमा छापिएको थियो । श्याम श्रेष्ठका अनुसार त्यतिबेला नारीमुक्ति महिला
आन्दोलनको उपज थियो । नेकपा माले र नेकपा चौमका महिलाहरुको सक्रियतामा नारी मुक्ति निस्किएको
थियो ।
म्यागेजिनहरुमा
मार्क्सवादी अध्ययनले २०४० को दशकमा जागरण ल्याउने कोशिस गरेकोे छ । २०४० सालको दसकमा निकालिएका महिला म्यागेजिनहरु,
खासगरि वामपन्थी वृत्तबाट
निकालिएका छन् । यी म्यागेजिनहरुमा पानैपिच्छे लेनिनका उद्गारहरु भेटिन्छन् । ‘सोभियत गणतन्त्रमा श्रमिक
महिलाहरुको आन्दोलनका कार्यहरु’ नामक लेनिनको भाषण नारी मुक्तिको पहिलो अङ्कमा छापिएको छ । केही
वामपन्थी महिला म्यागेजिनहरुले २०१७ साल देखि २०४० सालसम्मको आन्दोलनमा महिलाहरुले
गरेका संघर्षका कथाहरु पनि उल्लेख गरेका छन् ।
दुलाल्नी बज्यै को थिईन् र कहाँ छिन धेरै मान्छेलाई थाहा छैन । लेखकलाई पनि
के मात्र थाहा छ भने दुलाल्नी बजै सोयाङ गाउँको एकजना गरीब किसान महिला थिइन । २०११
सालको कम्युनिष्ट पार्टीको राजनीति गाउँमा पुगेपछि कम्युनिष्ट विचारधाराबाट प्रभावित
भएर अन्याय अत्याचारको विरुद्ध संघर्ष गर्ने केटीहरु मध्येकी एउटी महिला थिइन । उनले
संघर्ष शुरु भएदेखि नै सम्पर्क व्यक्ति, आश्रयदाता, महिला बीचको प्रचार कार्यकर्ताको भूमिका निभाएकी थिइन्
(निरौला २०४० : ४५) । यसरी वामपन्थी वृत्तका महिला म्यागेजिनहरुको अध्ययन गर्दा
त्यतिबेला महिला जागरणको समयलाई चटक्क टिप्न सकिन्छ ।
नारीवादी आन्दोलनमा अस्मिता
नारीवादी आन्दोलनलाई निरन्तर रुपमा पत्रिकाको मार्फत
झकझकाउने काम चाहिँ अस्मिताले गरेको छ । नारी बाहेक अन्य पत्रिकाको तुलनामा यो धेरै
निस्केको पत्रिका पनि हो । अस्मिताको पहिलो अङ्क २०४५ साल वैशाखमा बजारमा आएको थियो
। सुरुमा त्रैमासिक पत्रिकाको रुपमा निस्किएको अस्मिता अङ्क ६ देखि द्वैमासिक,
अङ्क २० देखि मासिक
भयो । यसको सुरुको मुल्य ८ रुपैँया थियो भने यो कभरपेज सहित जम्माजम्मी ६२ पेजमा छापिन्थ्यो
। अनुसन्धानकर्ता पूर्ण बस्नेतका अनुसार आफ्नो अध्ययन पूरा गरेर पत्रकारिता पेशातिर
आकर्षित भएका सुसन मास्के र अञ्जु क्षेत्रीले स्थानीय भाषा र विषयवस्तु भएका पत्रिकाको
आवश्यकता र बजार देखि अस्मिता प्रकाशन प्रालिको स्थापना गरेका थिए (बस्नेत २०६०:२८) । अस्मिता प्रकाशन भएदेखि नियमित
रुपमा निस्कन सकेको छैन । २०४८ वैशाख–जेठ देखि २०४९ वैशाख–जेठसम्मको अवधिमा निस्किएको छैन ।
२०५८ मङ्सिर देखि फेरि दोस्रोपटक बन्द हुन पुग्यो । तर २०६५ देखि पूनः सञ्चालनमा छ
। सुरुमा अस्मिताले ‘विचारशिल महिलाहरूको विशिष्ट पत्रिका’ भनेर आवरण पेजमा लेखेको थियो । यसले विचारशील महिलाको
मात्र पत्रिका भन्ने अर्थ दिन पुग्यो । पाठकले यसलाई विचारसुन्य वा विचारोन्मुख महिलाहरूको
बारेमा तपाइँको पत्रिकाले के सोँचेको छ ? भनेर प्रश्न गरे, ‘नजानिँदो अहंपन’(शर्मा २०४६ :५४) भनेर प्रतिक्रिया
जनाएपछि अस्मिताले अङ्क ७ देखि नै ‘नेपाली महिलाहरूको सम्पूर्ण पत्रिका’ भनेर अर्थ्याउन थाल्यो । त्यस लगत्तैको
आठौँ अङ्कमा ‘सम्पूर्ण महिलाहरूको पत्रिका’ लेखिएको छ । अङ्क १२ देखि ‘महिला विविध र समसामयिक’ लेखिएको छ । २०४९ साल वैशाख–जेठको अङ्कमा चाहिँ अस्मितालाई
अर्थ्याउने कुनै अलङ्कार प्रयोग गरिएको छैन । यसरी अस्मिताले सुरु देखि नै आफू कस्तो
पत्रिका हुने भन्ने अभ्यास गर्दै आएको देखिन्छ । विषयवस्तुका आधारमा अनुसन्धानकर्ता
पूर्ण वस्नेतले अस्मिताको परिचय नेपाली पत्रकारिता जगतमा आलोचनात्मक महिलावादी पत्रिकाको
रुपमा रहेको छ भनेका छन् (बस्नेत २०६० : २८) । तर सुरुका अङ्कहरूमा अस्मिता त्यस्तो
देखिँदैन । यद्यपि पछिल्लो समयमा यो बस्नेतले भने झैँ आलोचनात्मक भएको छ । सुरुका अङ्कहरुलाई
अस्मिताले नारीवर्गबारे रुढीवादी स्वरुपलाई तोड्न सजिलै सकेको छैन । सुरुका अङ्कका
केही विषयवस्तुलाई हेर्दा त्यो देखिन्छ । गृहसज्जा, गृहणीसित एकछिन, खाना/चमेना, अन्तर्राष्ट्रिय सौन्दर्य
विशेषज्ञ सहनाज हुसेनको सौन्दर्य सम्बन्धी जानकारी, सिलाई बुनाई सम्बन्धी स्तम्भ आदि
समावेश गरेको छ । मिना आचार्यले अस्मिताको
पहिलो अङ्कमा शुभकामना दिँदै लेखेकी छन्, यस्ता स्तम्भले चाहिँ नारीवर्गबारे रुढीवादी स्वरुपलाई
तोड्न खोज्नुको सट्टा झन त्यसलाई बलियो पार्छ” (शर्मा २०४५ : ५८) । तर अस्मिताको
सुरुका केही प्रकाशनहरुमा यी विषयहरुले प्रसस्त ठाउँ लिएका छन् । अस्मिताको पहिलो अङ्कको
‘घरेलु उपचार’
भन्ने स्तम्भमा लेखिएको
छ, “तपाईको
श्रीमान बढी पिएर आउनु भो र टाउको दुखाईले पिडित हुन लाग्नु भयो भने रक्सीको धेरै सेवनबाट
टाउको दुखेको अवस्थामा तातो दुधमा २ चम्चा मह मिलाएर खान दिएमा तुरुन्त सञ्चो हुन्छ”
(अस्मिता २०४५ : ४२)
। तर अहिले भए टन्न रक्सी पिएको श्रीमानलाई कसरी ठेगान लगाउने भन्ने सामग्री दिन्थ्यो
होला । समयक्रममा अस्मिता बदलिएको छ । यस्ता विषयवस्तुले २०४६ साल भन्दा अघि फाट्टफुट्ट
मात्र ठाउँ ओगटे पनि २०४६ सालपछि ती स्तम्भले ठाउँ पाएको देखिँदैन । २०४९ सालमा निस्केको
अङ्क १२ मा चाहीँ गृहसज्जा, गृहणीसित एकछिन, खाना/चमेना, सौन्दर्य, सौन्दर्य सम्बन्धी जानकारी, सिलाई बुनाई सम्बन्धी स्तम्भ समावेश
गरिएको छैन । बरु अधिकार र समानताको लागि महिला सङ्घर्ष, नारीवाद, पुस्तक समीक्षा जस्ता स्तम्भलाई समेटेको
छ । त्यसपछिका समयमा अस्मिता आलोचनात्मक देखिन्छ । २५औँ अङ्कबाट त नेपालका
सञ्चार माध्यमहरूको नारीवादी दृष्टिकोणबाट नियमितरुपमा अध्ययन गर्ने र त्यसलाई नियमित
स्तम्भ ‘सञ्चार
निगरानी’ अन्तर्गत
राख्ने गरिएको छ । यस्तो निगरानीमा विभिन्न दैनिक, साप्ताहिक, मासिक पत्रिकाहरू र त्यसमा
लेख्ने लेखकहरूलाई पनि राखिएको छ । जस्तो एकजना प्रसिद्ध स्तम्भकार खगेन्द्र संग्रौला,
एमाले नेता रघु पन्त,
आदि यस्तो निगरानीमा
परेका छन् । ‘स्त्रीलम्पट पत्रकारिता’ उपशिर्षकमा मञ्जु थापाले लेखेकी छन् “खगेन्द्र संग्रौलाको लेखनी झन् बढी आपत्तिजक देखिएको छ, जनएकता साप्ताहिकमा उनी लेख्छन्,
‘यस बुढो काङ्ग्रेसलाई
तरुनीसँग मायाप्रिती गाँस्न मन लाग्यो । आदर्श र इमान नहुने पाजीले चोखी र गतिली तरुनी
कहाँ पाउनु... बूढो काङ्ग्रेस र पञ्चगामी रण्डी राप्रपाको लगन–गाँठो कसियो”(थापा २०५७ : ६६) । लेखिका
मञ्जु थापाका अनुसार राप्रपाको ‘अवसरवादी’ चरित्रलाई उदाङ्गो बनाउन संग्रौलाले, रण्डी, रखौटी, बुढेशकालकी कान्छी जस्ता शब्द प्रयोग
गरेका छन यसले उनमा उन्नत संस्कारको अभाव देखिएको छ (थापा २०५७ : ६६) । यसैगरि अस्मिताले
लेखकबाहेक विभिन्न पत्रपत्रिका, संसदमा बोलिएका कुराहरु, गाइजात्रे पत्रिका, कार्टुनमा महिला छविको दुरुपयोग,
जस्ता विषयलाई सञ्चार
निगरानी अन्तर्गत राखेको छ । यसरी २०४५ सालमा रक्सीसेवन गरेर आउने श्रीमानलाई ओखतीमूलोको
बाटो बताइदिने, खाना/चमेना,
सिलाइबुनाई जस्ता विषयवस्तुमा
केन्द्रित रहेको अस्मिता २०५० सालपछि अधिकारवादी पत्रिका भएर निस्किएको छ । त्यसैले
पनि आलोचनात्मक पत्रिकाको दर्जा पाएको हो ।
सन्दर्भ सूची
भट्ट, आनन्ददेव । २०१७ । गाउँले सानी नानीसँग । स्वास्नीमान्छे
३ (२ र ३) : १ ।
थापा, सुशीला । २०१७ । नेपाली समाजमा नारी जाति । स्वास्नीमान्छे
३ (२ र ३) : २०–२१ ।
श्रेष्ठ, मुक्ता । २०४० । सवाल तपाईँको, जवाफ हाम्रो । नारी मुक्ति
१(१) : २७–२८ ।
निरौला,
शान्त । २०४० । मेची अञ्चलभित्र भएका संघर्षमा महिलाहरु
। महिला मुक्ति ३ : ४५–
४८ ।
यो लेख २०६७ सालमा लेखिएको हुनाले त्यसपछिका तथ्याङ्कहरु यसमा परेका छैनन् ।
डा. भवेश्वर पंगेनीद्वारा लेखिएको डा. के.आई. सिँहको चीन प्रवास (वि.सं. २००८–२०१२) पुस्तकले भन्न खोजेको मुल कुरा डा. के. आई. सिंह राष्ट्रबादी व्यक्ति थिए भन्ने हो । यसका केही तर्कहरु छन् । पहिलो उनले २००७ सालमा भएको ‘दिल्ली सम्झौता’ को विरोध गरेका थिए । यो सम्झौता नेपालमा नै हुनुपथ्र्यो । जसकारणले डा. सिँहले नेपालमा प्रजातन्त्र आएपछि पनि शसस्त्र विद्रोहलाई कायम राखेका थिए । दोस्रो, स्वतन्त्र भारतले आफ्नो छिमेकी मुलुक नेपालमा सेना परिचालन गरेर उसको स्वतन्त्र अस्तित्वमाथि धावा बोलेकोमा उनको असहमति थियो । २००७ सालको प्रजातन्त्र आएपछि पनि उनले भैरहवा मोर्चाबाट शसस्त्र विद्रोह गरिरहँदा १००० को संख्यामा भारतीय फौज आएर उनलाई नियन्त्रणमा लिई नेपाली सेनालाई बुझाएको थियो । यो कुराबाट उनी भारतको विरोध गरेका थिए । २००८ सालमा उनलाई बन्दी बनाएर राखिएको सिँहदरबार नै कब्जा गरेर फेरि तत्कालिन नेपाली राजनीतिमा सनसनी मच्चाएका थिए । त्यतिबेला भारतीय राजदुतले नेपालमा भारतीय सेना भित्र्याउनुपर्छ भनेर पुनः राजासमक्ष अनुरोध गरेका थिए । त्यसैले उनी नेपालमा फेरि भारतीय सेना भित्रिने डरले ‘बरु’ आफै प्रवासी हुने सोँचले उनी उत्तरतिर लागेका थिए ।
यो पुस्तक पढेपछि मलाई लागेको कुरा अलि भिन्नै छ । डा. सिंहको यो ‘राष्ट्रवादी’ क्रियाकलापलाई महेन्द्रीय राष्ट्रवादको जग भनेको छु । किनभने यही कारणले नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा नेपाल र चीनबीच सम्बन्ध स्थापना गर्न मद्दत ग¥यो । चीनबाट फर्केपछि डा. सिँहलाई प्रधानमन्त्री बनाएर राजा महेन्द्रले चीनसँगको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाएका थिए । जुन कालान्तरमा पञ्चायत स्थापना गर्दा काम लाग्यो । भारतीय विरोध हुँदाहुँदै पनि उत्तरी छिमेकीसँगको ‘सुटुक्क’को सम्बन्धबाट राजालाई निर्वाचित सरकार विघटन गर्न हिम्मत बढेको थियो । मैले यो पुस्तकलाई तीन मुख्य रुपले हेरेको छु । पहिलो असफल विद्रोह र चीन प्रवास, दोस्रो भारत र अमेरिकी चासो । र, तेस्रोे नेपालमा उनको लोकप्रियता र फिर्ती प्रक्रिया ।
असफल विद्रोह र चीन प्रवास
किन के.आई. सिंहले दिल्ली संझौताको विरोध गरे ? यो प्रश्नको उत्तर यो पुस्तकमा स्पष्ट छैन । तर दिल्ली सम्झौतालाई अस्वीकार गरेकोमा नेपालमा प्रजातन्त्र आएपछि पनि भारतीय सैनिकको संलग्नतामा गिरफ्तार गरी उनलाई सिंहदरवार भित्र कैद गरिएको थियो । उनी भारतीय सैनिक नेपालमा आएकोमा एकदमै रुष्ट थिए । उनको विचारमा स्वतन्त्र भारतले त्यस्तो कदम उठाउनु राष्ट्रवादी नेपालीको लागि लाजमर्दो विषय थियो । त्यसैले उनलाई भैरहवामा पक्रेपछि उनको इच्छा ‘भारतको भूमि टेक्दिन भन्ने थियो । त्यसैले उनको इच्छा मुताविक पाल्पा, पोखरा हुँदै काठमाडौँ ल्याइएको थियो । हेपाहा प्रवृत्तिले सिँह भारतविरोधी बनेका थिए । त्यसैले उनलाई काठमाडौँमा मान्छेहरु राष्ट्रवादी भन्थे । गणेशमान बीपी, टङ्कप्रसाद आदिले पनि उनलाई यस्तो संज्ञा दिएका छन् । उनी सिंहदरवारमा कैद हुँदा सिँहदरवार नै कब्जा गरे । एक दिन सम्म । तर भारतीय फौज फेरि आउने वा नेपाली फौजसँग भिडन्त हुने भयले उनी त्यहाँबाट भागेर रसुवा हुँदै चीन प्रवासतीर लागेका हुन् ।
यति नै सहयोगी भन्ने नभएपनि ३० देखि ५० जनासम्मको फौजलाई लिएर उनी काठमाडौँबाट हिँडे । उनले विशाल हिमालय पर्वत देखाउँदै आफ्ना जवानहरुलाई भने ‘हामी ऊ ती हिमालहरुलाई नागेर जानुपर्छ, हिउँको बाटो हुँदै । तिमीहरुमध्ये कोही जान आँट गर्दैनौ भने यहीँ बस् । जानेहरु नेपाल आमालाई सम्झेर हिँड ।’ फौजमा २० वर्षका केदारमान श्रेष्ठ देखि ६० वर्ष पार गरेका खड्गबहादुर गुरुङहरु थिए । भुटेका मकै खाँदै तिब्बती गाउँ छिचोल्दै, हिउँले खाएको ज्यान लिएर लखतरान पर्दै उनीहरु हप्तौँ हिडेर तिब्बतको ल्हसा पुग्छन् । बाटोमा उनीहरुलाई लिन चिनीया सेनाहरु आउँछन् । खुब सम्मानपूर्वक आफ्नो निगरानीमा हप्ता महिना दिन विभिन्न ठाउँहरुमा बसाल्दै ल्हासा हुँदै पेकिङ पु¥याउँछन् । बाटोमा चिनीया सैनिकहरुले उनीहरुको उपचार गर्ने चिनीयाँ भाषा पढाउने, कम्युनिष्ट पार्टीका पुस्तकहरु पढ्न दिने गर्छन । डा. सिँहले चिनीयाँहरुले दिएको सुविधा र सम्मानले आफ्ना जवानहरुमा यतै बस्ने मोह जाग्ने हो कि भनेर उनीहरुलाई बेलाबेलामा नेपालको सम्झना दिलाउने गीत गाउन लगाउने, फर्कनको लागि शारीरिक अभ्यास गराउने काम गरिरहन्थे । पुस्तकमा चीन गएका डा. सिँहका एकजना सहयात्री केदारमान श्रेष्ठलाई उद्धृत गर्दै लेखकले लेख्छन् ः ‘चिनीया सरकारले उनीहरुको सेवामा युवतीहरु खटाउँथ्यो ।’ पेन्टी र ब्रा लगाएका चीनियाँ केटीहरु उनीहरुको विस्तारासम्म जाँदाका अनुभवहरु पनि यो पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ । पछि ती केटीहरुलाई डा. सिँह र साथीहरुको सल्लाहमा फिर्ता बोलाइयो ।
महिनौँ पछि उनीहरुमध्ये केही चीनको राजधानी पेकिङ् पुगे । त्यहाँ अध्यक्ष माओ र अन्य पदाधिकारीहरुलाई भेटे । त्यहाँ उनीहरुलाई चीनियाँ सेनाको निगरानीमा नजिकैका गाउँहरुमा जान दिइन्थ्यो । सुरुमा त उनीहरुलाई आफू चीनको पुरानो आदिवासी भएको परिचय दिनु भनेर चीनियाँ सरकारले अ¥हाएको थियो ।
लेखकले के.आईं सिँहले अध्यक्ष माओसँग के कुरा गरे भन्ने स्रोत फेला पार्न सकेका छैनन् । उनका क्रियाकलापबारे पनि धेरै जानकारी छैन । उनीसँग गएका एकजना केदारमान श्रेष्ठको अनुभवलाई मुख्य रुपमा प्रस्तुत गरेको छ ।
भारत र अमेरिकी चासो
उनी प्रवासमा गएपछि भारतमा उनीबारे भारतीय अखवारमा खुबै चर्चा हुने गथ्र्यो (पेज १३६) । अमेरिकामा पनि न्युजवीक, न्यूयोर्क टाइम्सले उनको प्रवासको बारेमा पनि समाचार छापेको छ । उनको साढे तीन वर्षको प्रवासको समयमा भारतीय अखवारले विभिन्न शंका गरेको भेटिन्छ । कतिबेला उनी चीन नै गएका छैनन्, त्यहाँको गृहमन्त्रालयले झुटो बोलेको हो भनिएको छ (पेज १५६) । नेपालको उत्तरी क्षेत्रमा केही घटनाहरु हुँदा भारतीय अखवारहरुले शंकाको भरमा तीब्बतमा बसी नेपालमा खल्बली गरेको समाचार छाप्थे । जुन कुरा होइन भनी सरकारले पनि स्पष्ट गरेको थियो । यसरी भारतीय र अमेरिकी अखवारमा उनको बारेमा चर्चा भएको कुरा यो पुस्तकमा पढ्न सकिन्छ ।
नेपालमा उनको लोकप्रियता र फिर्ती प्रक्रिया
यसबारेमा लामो गन्थन यो पुस्तकमा छ । मातृका प्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री भएको बेलामा यो घटना घटेको थियो । भारतको विरोध गरेर चीन प्रवास गएकोमा त्यतिबेलाको काँग्रेस सरकारले यसलाई कम्युनिष्टहरुको उक्साहटमा यो कार्य गरेको भनी उनीहरुलाई पनि प्रतिवन्ध लगाएको थियो । सिँहदरवार काण्डमा कस्को हात थियो ? भन्ने कुरामा अन्योलजस्तो देखिएको छ । बीपीले उक्साएको हो पनि भनिएको छ । मातृका र बीपीको झगडा भैरहेको बेलामा घटेको घटना भएकाले, त्यहाँ शंका गरिएको हो । तर पँगेनीको विचारमा यो दुवैले गर्दा होइन ।
डा. सिंहलाई सबै मान्छेले एउटा राष्ट्रवादी व्यक्ति मानेका थिए । भर्खर प्रजातन्त्र आएको सन्दर्भमा खोलिएका विभिन्न संगठनले उनको फिर्तीको लागि कोशिस गरेका छन् । विभिन्न ठाउँबाट काठमाडौँ आएर टुँडिखेलमा दिन विताउनेहरुले पनि उनको नाउँमा संगठन खोलेर विज्ञप्ती, पर्चा निकाल्ने काम गरेका छन् ( पेज २०४) । निर्दोष व्यक्तिलाई थुनेको, थुनुवामध्ये एक जना विद्यार्थी मरेपछि यसले सरकारलाई झन कमजोर पारेको थियो । यसलाई त ‘राष्ट्रवादी’ व्यक्तिलाई नेपाली काँग्रेसले लत्याएको प्रसङ्गसँग जोडिएको छ (पेज १९६) । कम्युनिष्ट पार्टीलाई पनि यसकै बहानामा प्रतिवन्ध लगाएपछि उनीहरुको आन्दोलन पनि डा. सिँह फिर्तीसँग जोडिएको छ । काठमाडौको वुद्धिजीविको विचार पनि सिँह राष्ट्रवादी व्यक्ति हुन र उनलाई सरकारले सम्मानपूर्वक फिर्ता बोलाउनुपर्छ भन्ने नै हो । यो पुस्तकमा सिंहको फिर्तीलाई नरुचाईको बारेमा विस्तारमा कुराहरु छैनन् । खासगरी बीपी त्यसपक्षमा थिए भन्ने प्रसङ्ग भएपनि त्यसबारे विस्तारमा चर्चा छैन ।
त्यतिबेला नेपाली काँग्रेस सत्तामा भएपनि राजा महेन्द्र नै बलिया थिए । त्यसैले राजासँग नै फिर्ता बोलाउनुपर्छ, उनी राष्ट्रवादी व्यक्ति हुन भन्ने कुरा बुझाउने कोशिस भएको बुझिन्छ । यसै सन्दर्भमा राजाले पनि एउटा टोलीलाई भेट दिएका छन् । जसमा खड्गबहादुर गुरुङकी श्रीमती शशीकला गुरुङ पनि थिइन । उनले २००७ सालको आन्दोलनमा आफ्ना श्रीमानसँगै भारतबाट हतियार भित्र्याउने काम गरेकी थिइन । यी प्रयासका र सरकारका बीचमा भएका छलफलको कारणले डा. के आई सिँहको टोली २०१२ साल भदौमा नेपाल फर्कन्छ । उनलाई काठमाडौमा भव्य स्वागत गरिएको थियो । राजा त्रिभुवन भारत प्रवास पछि नेपाल फर्किदा वा सगरमाथा आरोही तेञ्जिङ्ग शेर्पालाई स्वागत गरिँदाको समयसँग तुलना गरिएको छ । त्यतिबेला मान्छेहरुले नारा लगाएका थिए– राणाको छातीमा गोली हान्ने को ? डा. के. आई. सिँह । दुश्मनको अगाडि शीर नझुकाउने को ? डा. के. आई. सिंह आदि नाराहरु लगाएका थिए । उनलाई स्वागत गर्ने समितिका अध्यक्ष महाकवी लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा थिए । त्यसैगरी कवि हृदयचन्द्र सिँह प्रधान पनि थिए ।
पुस्तकका केही कमजोरी
पुस्तक पढ्दा डा. सिंहको ‘भारतको विरोध’ लाई नेपालको राष्ट्रबादी चरित्रसँग हेरिएको हो कि, भन्ने लाग्छ । के. आई. सिँहले भैरहवा मोर्चाबाट राणा विरोधी क्रान्तिमा भाग लिँदा भारतबाटै हतियार लिएर लडेका थिए । उनको पृष्ठभूमी भारतबाटै सुरु भएको थियो । त्यसकारण उनले के कारणले दिल्ली सम्झौताको विरोध गरेका थिए ? यो जानकारी पाउन सकिँदैन । यो पुस्तकमा बीपी र उनी मार्काका कुराहरुलाई स्पष्ट राखिएको छैन । डा. सिँहका दाइना खड्गबहादुर गुरुङकी श्रीमती शशिकला गुरुङले बीपीलाई चीनबाट सिँह फर्काउ आन्दोलनमा सहयोग नगरेको भनी १२ वर्ष ढुंग्रामा राखेको कुकुरको पुच्छर बाँङ्गाको बाँङ्गै भनेर बीपीलाई व्यङ्ग्य गरेकी छिन् । बीपीहरुले किन सहयोग गरेनन् ? विस्तारमा छैन । के. आई. सिंहसँगै चीन गएका केदारमान श्रेष्ठसँगको कुराकानीलाई चीन जाँदाखेरीको वर्णन अन्तर्गत खुब प्रयोग गरिएको छ । चीनबाट फर्किँदाको उनको अनुभवलाई स्थान दिइएको छैन । दोहोरिएका कुराहरु र उनलाई नेपालमा फर्काउन गरिएका कोशिसहरुको बारेमा पढ्न बोरिङ लाग्ने किसिमले चर्चा गरिएको छ । यद्यपि, यो पुस्तक एउटा जाँगरले लेखिएको हो । ढिलै भएपनि केही पात्रहरुसँग कुरा गर्न पाएकाले लेखकले किताबलाई महत्वपूर्ण बनाउन सकेका छन् । अर्को कुरा लेखकले विभिन्न पक्षलाई विभिन्न कोणबाट पुष्टि गर्न खोज्नु प्रसंसनिय पक्ष छ । संभवभएसम्मका उपायहरु यो किताबमा प्रयोग गरिएको छ । मैले पोखराको के.आई. सिंह पुलबारे मात्र सुनेको थिएँ । तर इतिहासका महत्वपूर्ण यी पात्रकोबारेमा जान्न पाएको थिइन ।
अन्त्यमा
डा. के. आई. सिँहको चीन प्रवास नेपाल र चीनबीचको सम्बन्ध बढाउने एउटा बाटो भएको थियो । २०१२ सालमा नेपालले चीनसँग दौत्य सम्बन्ध स्थापना पनि गरेको थियो । यसले केही प्रश्नहरु पनि खडा गरेको छ । के महेन्द्रलाई यसले दीर्घकालिन फाइदा पुगेको थियो ? किनभने भारतले नचाहँदा नचाहँदै पनि उनले २०१७ सालमा पञ्चायतको स्थापना गर्न सके । के गोप्य रुपमा चिनीया पञ्चायत प्रति चिनीया सहयोग जुटाउने जग यही थियो ? यही सोँचले चतुर राजा महेन्द्रले डा. सिँहलाई प्रधानमन्त्री पनि बनाए ।
