सम्झाउनीमा शिव रेग्मी

अर्जुन पन्थी

२२ असार २०७३ को कुरा, मार्टिन चौतारीको लागि म्यागेजिन जम्मा गर्न शिव रेग्मीको कुटीमा गएको थिएँ । तल्लो तलाभरी पत्रिकै पत्रिका पुस्तकै पुस्तक थिए । जीवनभर संकलन गरेका केही पुस्तक र पत्रपत्रिका एकएक गरी अन्माउनु पर्ने थियो, जीवनको उत्तरार्धमा । एकपटक दिने भनेर ठीक्क पारेका पत्रिका पल्टाउँदै हेरिरहन्थे र भन्थे, ‘भो यो नलैजानुस्, मलाई चाहिनसक्छ ।’ कुनै फेरि ‘ह्या लैजानुस्’ भन्दै दिन्थे । दोधार थियो । भुइँचालोले दिएको दुःख र बुढेश लागेपछि सम्हाल्न नसक्दा पत्रैपत्र गरी बटुलिएका पत्रिका राखीसाध्य थिएन । किताब सम्हाल्ने उत्तराधिकारीको अभावमा पुस्तकालयलाई दिनु बेस ठानेका थिए । डेरा सर्ने जिन्दगीमा किताब संकलनको सौख पनि जीवन जस्तै क्षणिक हुने ।

त्यसपछि म शिवको घरमा नियमित गएँ । कहिले छतमै बोलाउँथे, गफ गर्थे । कहिले पुस्तकालयमा भुलाउँथे । सुगर रोगले गलाएर आँखाको तेज कम गरे पनि ‘आइग्लास’ लिएर पढ्थे । स्मरण शक्ति ज्यादै तेज थियो । सोधेको कुरा, ‘फलानो पत्रिकाको फलानो पृष्ठमा छ’ भनेर बताउन सक्थे । विना प्रमाण बोल्दैनथे । 

भेटकै शिलशिलामा मलाई उनको जीवन कहानी जान्ने रुचि लाग्यो ।

यस्तो रुचि राखेकाले रेग्मीले उनीबारे लेखिएको एउटा थेसिस पढ्न दिए । उनले भन्थे, ‘यो कसैको लागि कसैले लेखिदिएको थेसिस हो ।’ नाम चाहिँ खोलेनन् । को होलान् ति ‘सेरोगेट’ लेखक ? नाउँ थाहा नभएपनि नलेखिएको रेग्मीको जीवनी भन्दा त्यो थेसिस नै राम्रो लाग्यो । तीन चार भेटघाट र ‘भाडाको थेसिस’लाई मैले उनको सिलसिलेवार जीन्दगी बुझ्ने बाटो बनाएँ ।

उनीहरूका पूर्खा बझाङको कुनै एक नदी किनारको फाँट रेगमबाट आएका हुन् रे । त्यस्तो फाँटलाई जिउला भनिँदोरहेछ । रेगम जिउलाबाट ज्योतिषीको काम गर्दै पूर्खाहरू नुवाकोट जिल्लाको बेलकोट आइबसे । पछि नैकाप भञ्ज्याङ हुँदै ठमेलमा आइबसेकाका थिए ।

१९९८ सालमा ठमेलमा जन्मे शिव रेग्मी ।

यो नाम धेरैसँग जुध्छ । कुनै सन्दर्भमा मैले शिव रेग्मीको नाम सुनाउँदा, ‘उनी त विते हैन र ?’ भन्थे कसैकसैले । चलचित्रका निर्देशक शिव रेग्मीलाई सम्झेर । के म वितेको मान्छेलाई भेट्न जान्थें र, कुरा पनि । यस्तो हैरानी शिव रेग्मीले नखेप्ने कुरै थिएन । नाम जुधेर हैरानै हुन्थ्यो । शंकर लामिछानेको ‘नाममा छ के ?’ शीर्षकको निवन्ध पढेपछि शिव रेग्मीलाई फन्का छुट्यो । एउटै नाम धेरैको हुँदा पाएको दुःख विसाउन ‘नाममा के छैन’ भन्ने निवन्ध समेत लेखे ।

‘नाममा के छैन’ भन्ने रेग्मीले २०१५ सालमा एसएलसी दिए । एसएलसीपछि आफुले सानैमा पढेकै बाल विकास स्कुलमा २०१९ सालसम्म पढाए । त्यही बेला ठमेलका युवाहरू मिलेर खोलेको ‘नविन विकास मण्डल’मा स्वयंसेवक भई २०१७ सालसम्म काम गरे । उमेरमा तलमाथि भएपनि उनका सखीजन त्रिरत्न मानन्धर, जनक प्याकुरेल, मोहन लालले पनि स्वयंसेवक काम गर्थे ।

नविन विकास मण्डलमा हुँदा ठमेलका युवा कृष्णभक्त श्रेष्ठ, तीर्थराज वन्त, मोहनहिमांशु थापा, वालमुकुन्ददेव पाण्डे, विष्णुप्रताप शाहसँग सँगै हिँड्दा हस्तलिखित पत्रिका पनि निकाले । जुन पत्रिका नविन विकास मण्डल, राष्ट्रिय पुस्तकालयको टेवलमा राखिन्थ्यो । पुस्तकालय पढ्न आउनेले पढ्थे । यस्तो पत्रिका बुट्टा भरेर, ड्रइङ्ग गरी, राम्रो अक्षरमा लेखेर एकै वा दुई कपि निकालिन्थ्यो । रेग्मीले भन्थे, ‘यस्तो हस्तलिखित पत्रिकाबारे आमोद भट्टराईले केही लेखेका छन् ।’

ठमेलको नेवारी संस्कृतिमा हुर्केका शिव २०२४ सालमा ज्याठाकी ज्वालादेवी बज्राचार्यसँग जोरिए । विजातिय विहे भएकाले, डरले घरै नगई बसे । उ जमानामा गरेको विजातिय विहे भएपनि सामाजिक समस्या भोग्नु परेन । तर घर छाडेर डेराको जिन्दगी चाहिँ रोज्नुप¥यो । जीवन संघर्ष गरिरहे । २०२२ सालमा तत्कालिन कानुन आयोगमा खरदार भए । डेराको जिन्दगी गुजारेका उनले २०३० सालमा टुक्रो जमिन पनि किने । २०४३ देखि २०६१ सालसम्म प्रेस इन्स्टिच्यूटमा पढाए । २०५८ सालमा उपसचिवमा जागिरे जिन्दगी विसाए ।

 विजातिय विहेपछि ठमेलको छालबाट परपर सर्दै पछिल्लो समय उनी कात्यानी पुगेका थिए ।

 शिष्ट, नम्र, भद्र र पातलो बान्कीका रेग्मीलाई शारिरीक बललाग्ने कुरामा रुचि थिएन रे । उनले भन्थे, ‘ज्यानले दिए पो कुस्ती खेल्नु । खिनौरो ज्यान पढ्न लेख्न लागेँ ।’ बलको काममा रुचि नभएपनि भेटघाट र कुराकानी उनले पिउने कफि जत्तिकै प्यारा थिए । ‘जन्मथान नै राजधानी भएपछि भेटघाट र गफै प्यारा’ उनी भन्थे । २०१७ सालतिरको कुरा हो, रेग्मीले पुस्तकालयमा स्वयंसेवक हुँदा पढ्ने धेरै मौका पाए । लेखक हुने रहर पनि थियो होला, २०२० सालमा एउटा कविता लेखे, ‘कुनै दिनको स्मृति’ । कविता मात्र होइन लेखनीका धेरै विधा चहारे । साढे ५ फुटे पातलो ज्यानका रेग्मीले कविता, कथा, निवन्ध, समालोचना लेखे ।

बीसबाइस सालतिर गद्य नलेख्नेलाई लेखक भनिँदैनथ्यो रे । फेरि विए, एमए नपढेकाले गद्य लेखे पनि नपत्याइने । गद्य लेख्न डिग्री पनि चाहिने, अघोषित नियम रहेछ । त्यसैले रातोदिन पढेर रेग्मीले एमए सकाए २०३२ सालमा । गद्य लेखक हुने रहरले ।

हुनत रेग्मीे एमए सक्नु अघि २०२७ सालबाट गद्य क्षेत्रमा लागेका थिए । त्यसपछि गोरखापत्र, गरिमा, मिर्मिरे, मधुपर्क, समकालिन साहित्य, प्रज्ञा, पारिजात, विमोचन आदिमा छपाउँदै गए । साढे २ सय जति समालोचना लेखे । पछि समालोचना लेख्नै छाडे ।

समालोचनाबारे उनको किस्सा, उनको घरको छतमा बसेर सुनेको थिएँ । रेग्मीले प्रायः मलाई घरको छतमा बोलाउँथे । टेविलमा कुइना टेकेर कुरा गर्थे । 

कुनैबेलाको प्रसंङ्ग निकाले । लेख्नेपढ्नेहरू न्यूरोडको पिपलबोटमा भेला हुन्थे । कुनै एक सज्जनले आफ्नो ठाउँबाट कतै नसरी ‘ए शिव यता आउ’ शैलीमा रेग्मीलाई बोलाए । उनमा पनि लेखकी बान्की थियो । ‘म किन आउने तिमी नै आउ’ भनेछन् । पछि ती सज्जन नजिकै आएर, ‘तिमीले लेखेको समालोचनामा यो मिलेन उ मिलेन’ भन्न थालेछन् । शिव भन्थे, ‘समालोचनामा प्रशंसा खोज्ने प्रवृति थियो । यो देखेर मलाई यो विधामा त्यति मन रमेन ।’ सबै कुरामा ठिकै हुन मन पराउने, चर्को हुन नखोज्ने रेग्मीले समालोचना छाडेर अरु विधातिर कलम चलाए । 

२०३४ सालतिर कथा पनि लेखे । २०३५ सालसम्म ३ ओटा कथा लेखेर बिट मारे । किन हो कुन्नी त्यसमा पनि मन रमेन । २०३४ सालदेखि नै निवन्ध विधामा पसे ।

उनले १५० निवन्धात्मक लेखहरू गोरखापत्र, हुलाक, नेपाल, प्रज्ञा, मधुपर्क, युवामञ्चमा फुटकर रुपमा प्रकाशित गरे । यिनै निवन्धात्मक विषयवस्तुबाट उनी खोजीमेलीतिर लागे । २०३६ सालमा हुलाक पत्रिकाको सम्पादक हुनेताका यसमा छापिने अंकित चिन्हको बारेमा सोधखोज गरी ठीक्कका लेखहरू लेखे । उनको खोजीमेलीको सुरुआत त्यसै समयतिर भएको थियो । १९९१ देखि २०२० सम्म शारदा पत्रिकाका सम्पादकीयहरू संकलन गरेर पुस्तक नै तयार पारे २०५८ सालमा । कुराकानीको क्रममा मलाई भनेका थिए ‘यो किताब एकेडेमीमा पाइन्छ, किनेर पढ्नुहोला, २० वर्ष लाएर संकलन गरेको हुँ ।’ मैले ‘हुन्छ पढौँला’ भने । किनेर सरसर्ती पढेँपनि । यही पुस्तकको २५ पृष्ठमा उनले, ‘निरन्तर रुपमा शारदाका सम्पादकीयहरू बुझेर पढ्ने र त्यहीअनुसार लेख्दैजाने हो भने विस्तारै उ पनि एउटा सफल साहित्यकार बन्नसक्छ’ भनी लेखेका छन् । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नभएको राणाकालीन समयमा लेखिएका शारदाका सम्पादकीय पढ्नु जाती नै होला भन्ने लागेकाले त्यो किताब मेरो संग्रहमा परेको छ । 

खोजी र संकलनको रुचिले रेग्मीका सम्पादन, संयुक्त सम्पादन तथा लेखनमा अन्य किताबहरू पनि निस्कन सके । खोजीमेली २०७३, राजीनामा (भैरव अर्यालका विविध रचना २०७१), गोरखापत्रको इतिहास २०६७, महाकविका भूमिका २०६६, अतितका पाइला २०६३, गोरखापत्रका एकसय एक निबन्ध २०६०, शंकर लामिछानेका निवन्ध २०५९, शारदाका सम्पादकीय विचारहरू २०५८, भूपी सेरचनका कविता २०५७ आदि छन् । २०५० देखि २०५१ सालसम्म समीक्षा सोध मर्म पत्रिकाको पनि सम्पादन गरे ।

संकलनका त उनी धुरन्धार नै हुन् ।

उनी भन्थे, ‘सातै वर्षको हुँदो हुँ, घरमा बाले उदय, शारदा, प्रगति पत्रिका ल्याउनुहुन्थ्यो । तिनै पत्रिका पढ्दै हुर्केको हुँ । पढ्दा पढ्दै संकलन पनि गरें ।’ उनले जीवनमा १५ सय शीर्षकका पत्रिका संकलन गरे रे । यी पत्रिकाका अंकहरू रिठ्ठो नविराई बटुलेका थिए, छापिएजति । यी १५ सय शीर्षकमा पूरा अंक नभएका पत्रिकाको कुनै लेखो थिएन । गोविन्दराज भट्टराईले अतितको पानामा लेख्छन्, ‘फलाना पत्रिकाको फलानो अंक चाहियो भने काठमाडौँमा उनैकहाँ धाउनुपथ्र्यो ।’

२००९ सालमा छापिएको प्रगति पत्रिकाको अंक ६ दुर्लभ भएकाले त्यसलाई खोज्न थाले । २०३४ सालतिर रत्न पुस्तक भण्डारमा त्यति बेलाका सदस्य शिवराम श्रेष्ठसँग परिचय भयो । श्रेष्ठले त्यो अंकमा शंकर लामिछानेले मातृकाप्रसाद कोइरालाको अन्तर्वार्ता भएको बताएका थिए । यो अंक हात नपरुञ्जेल चञ्चल भए । मदन पुरस्कार पुस्तकालय गए, पाएनन् । ईश्वर बरालकहाँ गए, त्यहाँ पनि रहेनछ । माड्साव बासुदेव लुईँटेलले ‘भेटियो’ भनेर बोलाउँदा पनि वर्ष २ अंक १ परेछ । पछि एकेडेमीका कुलपति ईश्वर बराललाई फकाएर अन्वेषक जनकलाल शर्माकहाँबाट फोटोकपि गरि ल्याए । ‘बराल नभएको भए शर्माले पत्याउँदैनथे होला’ उनी सम्झन्थे । तर पनि बरालले फोटोकपी ल्याइदिँदा ‘कभरपेज’ फोटोकपि नगरेकाले उनको चाहना फिस्सै रह्यो । विलुप्त सामग्रीलाई जोगाएर राख्ने रेग्मीले पहिलो अंकलाई आफ्ना लेखनीमा महत्व दिएका छन् । फलानो पत्रिकाको पहिलो अंक भनेर । 

उनी भन्थे, ‘प्रकाश ए राज, शान्तदेव भट्टराई आदिको संकलनमा भएको सामग्रीको आधारमा मैले पत्रपत्रिकाको प्रारम्भिक अध्ययन गरेका हुँ ।’ ईश्वर बरालको झ्यालबाट २०२९, राममणि आदिको पुराना सम्झना २०२९, रामलाल अधिकारीको निवन्ध यात्रा सन् १९७५, गृष्मबहादुर देवकोटाको नेपालको छापाखाना र पत्रपत्रिकाको इतिहास २०२४ आदि पुस्तक उनको लेखनीका आधार भएको बताउँथे ।

खोजीमेली गर्ने उनको बानीबारे चासो राखिरहेको थिएँ । 

उनी भन्थे, ‘२०३१÷३२ सालतिर मैले पाएसम्मका सबै पत्रिका पढ्न थालें । घरैमा केही किताब थिए, ति पनि पढें ।’ यसले खोजी विधातिर जान प्रेरित भयो । कमलमणि दीक्षितले लेखेका यस्तो पनि, २०१६ र कालो अक्षर, २०१७ पढेपछि उनलाई कति खोज्न सकेको, कस्तो राम्रो लेखेको भन्ने लाग्थ्यो । उति बेलै । यी किताब पनि उनको खोजी र लेखनीका प्रेरणा थिए ।

मोतिराम भट्टको खोजबारे उनले यस्तो कथा सुनाएका थिए ।

ठमेलको बाल विकास स्कूलमा एक सज्जनलाई उनले पढाएका थिए । ती जलकृष्ण श्रेष्ठ थिए । पछि पुरातत्वमा काम गर्न गए । जलकृष्णले २०४०÷४२ सालमा गोरखापत्रमा एक विज्ञापन निकाले । संस्कृति सम्बन्धि पुराना पत्रिका पुस्तक संकलनको लागि । जलकृष्णले रेग्मीलाई ‘माड्साव’ भन्थे । पढाएको हुनाले । रेग्मी माडसावले गोरखापत्रमा छापिएको विज्ञापन देखेपछि शिष्यलाई, ‘काम नलाग्ने साहित्यको किताब तथा पत्रपत्रिका आयो भने मलाइ दिनु’ भनेका थिए । 

हृदयचन्द्र सिंह प्रधानको सम्बन्धी पर्ने डा. भवानीभक्त सिंहकहाँबाट जलकृष्णले बटुलेका सामग्री रेग्मीले उनको घर क्षेत्रपाटीमा गएर ल्याए । त्यहाँ उनले मोतिरामको डायरी फेला पारे । 

यही स्रोतको आधारमा उनले मोतिराम भट्टसम्बन्धी अझ खोजीविन र लेखनी गरे । मोतिरामबारे लेखिएका रचना माथि टिप्पणी गर्नसक्ने पकड राखे । १९९१ सालमा नेपाली साहित्य सम्मेलन पत्रिकामा धरणीधर कोइरालाले मोतिराम भट्टले इलाहवादबाट ‘इन्ट्रेन्स’ (आइए सरह) पास गरेको लेखेका थिए । अध्ययनको क्रममा शिव रेग्मीले मोतिरामले आइए पास नभएको थाहा पाए । यसबारे कमलमणिलाई सोध्न लगाए, मानेनन् । प्रकाश ए राजले ‘थाहा भएन’ भने । त्रिरत्न मानन्धरले इलाहवाद विश्वविद्यालय खुलेको मिति बताइदिए । उनले आपूmसँग भएको डायरीको आधारमा निष्कर्ष निकाले, ‘मोतिरामले इलाहवादबाट मिलिटरी तालिम लिएका मात्र रहेछन् ।’ मोतिराम भट्टको जीवनी मृगेन्द्र शमशेरको हुकुम बमोजिम सुनेको आधारमा नरेन्द्रराज पाण्डेले लेखेका थिए । मोतिरामबारे त रेग्मीले उनकै डायरी पढेकै आधारमा विभिन्न लेख लेख्न पाएका थिए । 

एउटा पुरानो कागजातको महत्व कति हुँदो रहेछ र त्यसले मै हुँ भन्नेलाई समेत थैथै पार्न सकिने उनले यति बेला बुझे ।

‘पुराना पुस्तक तथा पत्रपत्रिकाको संकलन भएमा त्यो लेखकको बलियो आधार हुने’ रेग्मी बताउँथे । कसैले गल्ती गरेको ठाउँमा सामग्री बनाउन सकिन्छ । उनले यस्ता धेरै पक्षहरू भेटाए । तरपनि चोरी र नाम उल्लेख नगरिदिने समस्याबाट भने आजित थिए । जस्तो सिद्धिचरणको पहिलो कविता ‘भुइँचालो’को प्रसङ्ग । त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेपाली विभागका मास्टरहरूले केही नयाँ भेटे आपूmले भेटाएको भनि हतारिएर लेख्थे । तर त्यो उनीहरूले नभइ उनका विद्यार्थीले भेटाएका हुन्थे । शोधगर्न आउने विद्यार्थीलाई शिव रेग्मीले भेटाएर नयाँ नयाँ विषयवस्तु दिन्थे । यसरी दिएका चिज विद्यार्थीका शोध निर्देशकले आपूmले भेटाएको भन्थे । त्यो चाहिँ चित्तबुझ्ने कुरै भएन । शिव रेग्मीको सल्लाहमा सिद्धिचरणको ‘भुईँचालो’ कविता त्यसैगरी एक विद्यार्थीलाई दिए, एक मास्टरले आफूले भेटाएको लेखिदिए । उनी भन्थे, ‘पछि गोरखापत्रले समेत त्यो कविता छाप्दा कहाँबाट कसरी आयो भन्ने नखुलाई नै छाप्यो ।’

संकलनको कथा यत्तिकैमा सकिएको थिएन । 

उनले विभिन्न व्यक्तिबाट आप्mनो संकलन बलियो पारेका थिए । तीमध्ये अच्युतरमण अधिकारी पत्रिका संकलनका धुरन्धर थिए । रेग्मी भन्थे, ‘मेरो भन्दा ठूलो संकलन थियो उनको । उनले यति धेरै पत्रिका नदिएको भए म त्यति धनी हुने थिइन । पछि उनी घरै बेचेर अष्ट्रेलियातिर लागे ।’ त्यसपछि अधिकारीको संकलन तितरवितर भयो । ईश्वर बराल उदार थिए र विश्वास पनि गर्थे । बरालले रेग्मीलाई ‘फोटोकपि गर्नुस् ल्याउनुस्’ भनेर थुप्रै पत्रिका कपि गर्न दिएका थिए । बराल सम्पादक रहेका धरती, इन्द्रेणी आदि पत्रिका उनको संकलनबाट अध्ययनको लागि प्रयोग गरे । शारदाको सम्पादकीय बटुल्न उनले धेरै सहयोग पनि गरे । रेग्मीले भनेका थिए, ‘डेरामा बसेर पत्रिका संकलन गर्ने एक नामुद साहित्यकारकी पत्नीले हैरान भएर संकलित सबै पत्रिका मलाई बेचिदिएकी थिइन् ।’

यसरी २०१५ सालदेखि संकलनमा लागेका रेग्मी मैले भेट्दा बाहिरफेर उति घुम्न सक्दैनथे । ज्वालादेवीको शेषपछि उनको सहारा पत्रिका र पुस्तक प्रति नै थियो । सुन्य जीवन विताउँदा, कहिलेकाहीँ उनले फोन गरेर भेट्न बोलाउँथे । ८ फागुन उनकाे निधन भएछ । बेला बेलामा जाने कात्यानीको त्यो बाटो नि थुनिए झै‌ँ भयो ।

९ फागुन, २०७५

यो लेख ११ फागुन २०७५ कान्तिपुर कोसेली पृ. ६ मा छापिएको थियो