अर्जुन पन्थी
‘प्रथम विश्वयुद्धको वर्णन’ किताबका लेखक हेमराज शर्मा (१९३५—२०१०) चन्द्र शम्शेरका ‘श्री राजगुरु’ र विश्वास पात्र थिए । पहिलो विश्वयुद्ध (१९७१—१९७६)को तयारीमा लागेको बेला चन्द्र सरकारले सिंहदरबारमा ‘वार अफिस’ खोलेको थियो । ‘वार अफिस’मै खटिएको बेला शर्माले यो किताब तयार पारेका हुन् ।
आफ्नै जीवनकालमा घटेको पहिलो विश्वयुद्धको बयान लेखक शर्माले कसरी गरे होलान्, पढ्न उत्सुक थिएँ । किताब नपढ्दै मेरा केही अपेक्षा थिए । युद्धताका लडाका खोज्दै नेपाली गाउँगाउँ पसेका गल्लाहरुले जबर्जस्ती युवाहरु खोसेर लगेका कथा होलान् कि नहोलान् ? कतिमान्छे कहाँबाट कहाँको लडाइँमा गए होलान् ? लडाकालाई सहयोग गर्न गएका तर बर्मामै हराएका मेरा ठूलाबा जस्ता सहयोगी सर्वसाधरण अर्थात ‘पब्लिक फालवर्स’ कति हुनन् ? तिनको कथा किताबमा होला कि नहोला ? इत्यादि ।
‘वार अफिस’ खडा गर्दा काम कसरी गर्ने कुनै अनुभव थिएन । शर्माका अनुसार ‘धान चावल मुगी मास तिल इत्यादि मिसिएको एकै राशबाट १।१ वस्तु छुट्याउनालाई जस्तो मुश्कील हुन्छ’ त्यस्तै मुश्किल वारअफिसको काममा भएको थियो (पृ. १४३) । भविश्यमा यस्तै दुःख होलाकी भनेर युद्धअनुभवको रेकर्ड राख्न यो किताब लेखिएको थियो । हुनत १९११ सालमा भएको तिब्बत युद्धको अनुभव जङ्गबहादुर राणाले लेखाएका थिए । १९१४ सालको लखनौ लडाईमा जाँदाको वर्णन लेखिएको थियो । त्यस्तै पहिलो विश्वयुद्धको अनुभव पनि लेखिनुपर्छ, राष्ट्रलाई काम लाग्छ भन्ने सोचकै क्रममा यो पुस्तक आएको हो । यस बारे शर्माले लेख्छन्, ‘पछिपछिकाले काम गर्नुपर्दा त्यस विषयमा अगाडिदेखि भइरहेका कुराको अनुभव गरी काम गर्दा जत्तिको तिनीहरुलाई काम गर्न सुविस्ता होला, त्यत्तिको अरु कुनै तरहबाट हुनसक्ने छैन’ (पृ. १२) ।
युद्ध अनुभव लेखे पनि त्यति बेला पुस्तक किन प्रकाशन गरिएन, यसबारे अनुमान मात्रै गर्न सकिन्छ । यस पुस्तकका सम्पादक दिनेशराज पन्त लेख्छन्, सोचेजस्तै ‘ढङ्गले पूर्ण नभएकोले पनि यो प्रकाशनतिर नगएको हुनसक्छ ।’ (पृ. ध) लेखेका कुराहरु ‘श्रीराजगुरु’को हैसियतमा प्रकाशन गर्न अप्ठ्यारो भएर प्रकाशनतिर उत्साह नभएको हुनसक्छ । तर लेखेको सय वर्षपछि २०७५ सालमा यो प्रकाशित भयो । यो समयमा किन चासो जाग्यो, यसबारे भने सम्पादक तथा प्रकाशक मौन छन् । तर यो समयमा धेरै पुराना सामग्री प्रकाशन तथा पुनर्प्रकाशन भएका छन् । त्यहि मेलोमा यो किताब आएको हुनुपर्छ ।
किताब मुलतः दुई भागमा संरचित छ । सुरुका खण्डहरुमा विश्वयुद्ध हुनाको कारण र त्यसपछिका खण्डमा नेपाल सरकारको युद्ध तयारीका विषयहरु परेका छन् । सुरुका खण्डहरुमा विश्वयुद्धको कारण जान्न खोजिए पनि लेखक शर्माले पूर्वीय ज्ञान र महाभारत कथाका अनुभव राख्दै आफ्नो पाण्डित्य दर्शाएका छन् । पढ्न बोर लाग्दैन ।
‘भीष्म विदुर श्रीकृष्ण युधिष्ठिर आदि विचारवान् पुरुष छँदाछँदै पनी महाभारतको लडाइँ किन भयो ?’ त्यस्तै तरहले यूरोपमा अनेकौँ विद्वान, शान्तिप्रिय संस्था खडा हुँदा हुँदै लडाइँ किन भयो । त्यसैले युद्धलाई शर्माले ‘अनिवार्य सर्त’को बलवान सिद्धान्तको रुपमा व्याख्या गरेका छन् । विचारवान पुरुषले युद्ध रोक्नसक्छन् भन्ने उनको मतले ‘कुलेलम ठोकेर कहाँ भाग्यो पत्तै छैन’ (पृ.४४) ।
विश्वयुद्धको कारण, यसका लक्षण, विभिन्न सन्धि तथा एलायन्सहरुको चर्चा, त्यति बेलाका पत्रपत्रिका तथा जर्मनी विद्वानहरुले लेखेका लेख तथा पुस्तकबाट तयार पारेका छन् । अनुमान गर्न सकिन्छ, नेपालको ‘वार अफिस’मा युद्धसम्बन्धि पुस्तक र विभिन्न पत्रपत्रिका आउँथे । शर्माले तिनैलाई स्रोत बनाएर युद्धका कारण खोतलेका छन् ।
युद्धको तत्कालीन कारण अष्ट्रियाका राजकुमारको हत्या भनेपनि शर्माले, ‘त्यो एक बहाना मात्र सम्झनुपर्दछ’ भनेका छन् (पृ. ४७) । त्यही बहानाका आधारमा यूरोपेली राष्ट्रहरुले युद्धमा शक्तिको तुजुक देखाएका थिए । विश्वयुद्धको कारण राजकुमारको हत्याभन्दा गहिरो छ । लेखकको दाबा छ, विश्वयुद्धको जरा युद्ध सुरु हुनुअघिको १०० वर्ष वा ४० वर्ष जति इतिहासमा धसिएको छ । जतिबेला यूरोपेली देशहरु आफ्नो जातीको साम्राज्य वा उपनिवेश जमाउन लागि परेका थिए । उपनिवेशकालमा फ्रान्ससँग ब्रिटेनको स्पर्धा थियो । रसियाले पनि पूर्वी मुलुक डोल्दै दक्षिण एसिया पस्ला कि भन्ने डर ब्रिटिशलाई थियो । उता आफ्नो उपनिवेश नहुँदा जर्मन नाराज थियो । फ्रान्स, ब्रिटिश, स्पेनको उपनिवेश हुने आफ्नो नहुने, यस्तो मुर्मुराहटमा जर्मनी थियो । यही बेला अरु ससाना राज्य एकीकरण गरी मेहनेती जर्मनीले युद्ध अघि नै अथाहा शक्ति सञ्चय गरेका थिए । त्यसको डर स्पर्धामा रहेका फ्रान्स र ब्रिटेनलाई भयो । शक्ति स्पर्धाको कारणले सम्बन्धमा अदलीबदली भइरहेको थियो । बर्खाको मौसमजस्तो । ब्रिटेन निकै बाठो थियो । युद्धमा धेरै खर्च हुँदा त्यता तर्फ जान चाहँदैनथ्यो । तर लडाइँ टर्न सक्ने थिएन । यो वा उ कित्तामा उभिनै पर्ने हुन्थ्यो । शक्ति सम्बन्धको तराजुमा अन्तिममा मात्रै ब्रिटेनले आफूलाई सहभागी गरायो । आफ्नै ‘ट्यूटन’ जातीका जर्मन विरुद्ध आफूलाई उभ्यायो । ‘लेटिन’ जातीका फ्रान्सेली र रसियनसँग ब्रिटिश मिले । युद्ध र राजनीतिमा सम्बन्ध बदलिन्छन् भन्ने संस्कार यस युद्धले बसाल्यो । लेखकको निष्कर्ष छ, त्यसैले यो युद्ध जातीय थिएन । ‘राष्ट्रियता नै यस महायुद्धको मुख्य लक्षण हो’ (पृ. ४७) ।
यो वैश्विक लडाइँको दायरा अघि अघिका लडाइँ भन्दा फराकिलो थियो । युद्धमा एकै राज्यका लाखौँ लडका एकातिर मारिँदा, उही देशका लाखौँ भर्ती भएका थिए । योग्य पुरुष सैनिक बनेपनि बालक, वृद्ध, स्त्रीहरु सामग्री तयार गर्ने, घाइतेको सेवा गर्ने, घरघरमा खबर पुराउने काममा लागेका हुनाले धेरै मानिसहरु यस युद्धमा सहभागी थिए । शर्मा लेख्छन्, ‘सारा पृथ्वीलाई सम्बन्ध गराउने, टाढाको पदार्थ पनी नजिक गराउने रेल, तार, जहाज व्योमयानहरुको अहिलेको जस्तो विकास भइनसकेको हुनाले समस्त पृथ्वीलाई हलचल गराउने अत्यन्त भयानक १९१४ सन्मा भए जस्तो लडाई मनुष्य समाजको वीचमा आजसम्म भएको इतिहासमा पनी देखिँदैन’ (पृ. २६) । यो युद्ध वास्तवमा अहिलेको भूमण्डलीकरणको जग थियो ।
यस विश्वयुद्धमा अंग्रेजले हारे उसका उपनिवेशहरु गुम्थे । ‘दक्षिण एसिया’को उपनिवेश गुम्थ्यो । त्यसलाई जोगाउन आफ्ना उपनिवेशका ‘लडाका जाती’हरुलाई अंग्रेजले प्रयोग गर्न चाहन्थे । जसै आफ्नो अप्रत्यक्ष शासन भएको नेपालको सैन्य ताकत उनीहरुले अघिल्ला समरमा बुझिसकेका थिए, तसै नेपालीहरुलाई बृटिश सेनामा भर्ती गरिसकेका थिए । अझ विशाल युद्धको बेला प्रयोग नगर्ने कुरै थिएन । सोहीअनुसार दक्षिण एशियाका लडाका जातीहरूलाई अंग्रेजले प्रयोग गरे । यो युद्धमा नेपाली ‘लडाका जाती’को सहभागितालाई कतिपयले ‘चन्द्रशम्शेरको सनक’ भने पनि सारपक्ष त्यो होइन । रुपमा चन्द्र शम्सेरले ‘सन्केर’ रिकुटे भर्ती गरेको देखिए पनि, सन्केर इस्तिहार जारी गरे पनि त्यो टार्नै नसकिने थियो । कुनैपनि राणा प्रधानमन्त्री जनताका अघि शेरजस्तै गर्जिए पनि लैनचौरमा पुच्छर हल्लाउँथे । अर्थात् हामी विश्वशक्तिसँग अलग थिएनौँ । विश्वयुद्धसँग पनि अलग थिएनौँ । ब्रिटिश उपनिवेश अन्तर्गतको अप्रत्यक्ष शासनमा रहेकाले विश्वयुद्धमा सहभागिता हाम्रो बाध्यता थियो । हेमराज शर्मा लेख्छन्, ‘महाशक्तिहरुको संग्रामको घमासानको बखतमा क्षुद्रशक्ति भएका राष्ट्रहरुले सच्चा वा पक्का तटस्थता पालन गर्नसक्ने सामथ्र्यै रहन सक्तैन.’ (पृ. ४५)
नेपालले पनि तटस्थता पालन गर्न सकेन । अंग्रेजका साथ विश्वका विभिन्न भूगोलमा गएर नेपाली युवाहरुले लडे । अष्ट्रिया, बेल्जियममा पुगेर नेपालीहरु लडे । लडाइँ अन्यत्र भएपनि नेपाली गाउँ परिवारमा त्यसको असर परिरहेको थियो । पुस्तकको नेपालबारेका खण्डमा लेखक शर्माले त्यति बेलाको मानवीय पक्षलाई समेटेका छैनन् । त्यो जान्ने मेरो अपेक्षा बाँकी नै रह्यो । सरकारको ‘वार अफिस’मा काम गरेका हुनाले लेखकले त्यति बेला चन्द्र शम्शेरको अर्डर, लडाका कसरी कहाँबाट ल्याउने भन्ने युद्ध तयारीका नीतिगत विषयलाई पुस्तकमा समेटेका छन् ।
यी नीतिगत पक्ष हेर्दा त्यस युद्धमा नेपालले गहिरो लगानी गरेको बुझिन्छ । चन्द्र शम्शेरको दिएको ‘अर्डर’मा लेखिएको छ, ‘मित्रका उपर संकष्ट परिआएको बखतमा आफ्नो हैसियतले भेटाएसम्म मदत दिनु मित्रको धर्म हुनाले बृटिश सरकारको कामलाई चाहिन्छ भने हाम्रो नेपालको फौज हिन्दुस्थानमा पठाइदिनेछु भनी बृटिश सर्कारलाई खबर पठाएको छु. उनीहरुलाई दरकार प¥यो भने पहिला पटकमा ६००० र दोस्रा पटकमा ४००० तेस्रा पटकमा ४००० फालवर्स समेतको मयसमान फौज पठाइदिनेछु.’ (पृ. १३७) । यो त चन्द्र शम्शेरले नेपाली अधिकारीलाई दिएको आदेश थियो । अंग्रेजको चन्द्रलाई के आदेश थियो यस पुस्तकको क्षमताभित्र त्यो रहेन ।
चन्द्रको आदेशपछि जङ्गीबन्दोबस्त अड्डा ‘वारअफिस’लाई महत्वमा राखियो । यसलाई सिंहदरबारमा सारियो । ‘नेपालका अड्डाखाना सबैलाई भएका मालको लगत र कुन हालतमा छन् जाहेर गर’ भनेर अर्डर पुर्जी पठाइयो (पृ. १४१) । ‘वारअफिस’ खडा गरेपछि फाइल सिस्टम कसरी राख्ने, फाँटफाँटले के काम गर्ने, जरुरी काम कसरी छुट्टाउने, फौज जानु अघि गर्नुपर्ने विषय के हुने, हिन्दुस्तानमा फौज गएपछि के गर्ने, नेपाल र गढी गौँडामा रहेका फौज तथा मिलिसियाको विषयमा के गर्ने, काठमाडौँ बाहिरको पल्टन झिकाउँदाको बन्दोबस्त कस्तो हुने विषयमा सनद तथा पूर्जी जारी गरिएको थियो ।
पाल्पाबाट लडाइँको लागि पल्टन काठमाडौँ आउँदा ‘तिमीहरुका इलाकामा योयो ठाउँमा बास पर्छ, सो वासमा पल्टन योयो दिन आइपुग्नेछ, सो वासवासलाई चाहिने यो यति रसद पानी घाँस दाउरासमेत बजार नजीक भए बजारिया पसलेबाट र बजार पसल टाढा परी नपाउने भए पल्टन आइपुग्नासाथ हर्जा नहुने गरी गाउँगाउँका अनाज हुने साहु महाजन जजससँग हुन्छ निजहरुबाट वासवासलाई चाहिने रसद तयार गराई पल्टन फौज आइपुग्नासाथ चाहिने रसद पानी सुपथ मोल दिलाइदिनु’ भनिएको छ (पृ. १६७) । पल्टन वा रिकुटे हिँड्ने बाटो वरिपरिका बासिन्दालाई पनि सुख थिएन । आफ्नोमा दाउरा घाँस अन्न पानी जे छ सो दिएर उनीहरु युद्धको हप्कोमा परेका थिए ।
यो युद्धले खास गरी नेपाली पहाडी जनजीवनलाई बेस्सरी हल्लाएको थियो । ‘लडाका जात’का मान्छेहरु मात्र होइन, उनीहरुलाई खोज्ने र चाहिने चिजबिजको व्यवस्थापनमा सघाउने अरुहरु पनि थिए । पल्टनै पिच्छे पीपा, भरिया, डोले, कुल्लीले धुवानीको व्यवस्थापन गरेका थिए । अनकन्टार पहाडबाट बाटो बनाउँदै लडाकुको लागि चाहिने चिजबिज बोकेर वीरगञ्ज वा सीमानासम्म पुराएका थिए । कालीगढले अप्रत्यक्ष रुपमा सहयोग गरेका थिए । जङ्ग कामका लागि गाउँगाउँका कामीहरुलाई चाहिने काँचो फलाम दिइएको थियो । उनीहरुले लडाकाका लागि खुकुरी बनाएका थिए (पृ. १६३) । सार्कीले जुत्ता सिलाए । पाल्पा घोरवन्डा गाउँका कुमालेहरु डोली बोक्न जान्ने हुनाले पिपामा भर्ती हुन भनियो । लक्का जवान बाहुनले भात पकाए । मेत्तरले क्याम्प वरिपरी सरसफाइ गरे । धोवीले कपडा धोए । नाउँले कपाल काटिदिए । बैद्यले बाटोघाटो वा क्याम्पमा उपचार गरे । ‘पब्लिक फालवर’ र ‘प्राइभेट फालवर’हरु बनेर सबै जातका सर्वसाधरण युद्धमा सहभागी भए । समग्रमा युद्धको गायन लडाकाले गरे । शब्द संगीत अरुहरुले पनि भरे ।
युद्धको लागि हिन्दुस्तान पठाउने सबै चिजबिज काठमाडौँले पुराउन सक्दैनथ्यो । अरुहरुको सहयोग चाहिन्थ्यो । रजौटा, गढी, गौँडा, मौजा, इलाकामा रहेका स्थानीय सामन्तहरु तत्कालीन सत्ताका भरोसा थिए । उनीहरुलाई आदेश, निर्देश गरेर नेपालभर मान्छेहरु खोज्न पठाइएको थियो । ‘ठकुरी क्षेत्री गुरुङ मगर लिम्बु राई दुरा घले राना भाट नगर्कोटी समेत यी ११ जातको भर्ना गर्नू. जैसी सन्यासी भरसक भर्ना नगर्नू. नपुग्ने भए सैकडा १० देखि बढी भर्ना नगराउनु’ भनिएको थियो (पृ.१५३) । गढी गौँडाका सामन्तलाई, ‘रवाफ देखाउँदै गाउँ नपस्नु, फकाएर ल्याउनु’ भनिएको थियो । सकभर लडाका जात खोज्नु, नभए लायकका ब्राह्मण भएनी हुन्छ, भात पकाउन भएनी काम लाग्छन् भनिएको थियो ।
काठमाडौँ आउने लडाकाहरुले आफ्नो बन्दोबस्त आफै गर्नु पथ्र्यो । ‘सदरमा आउने भएका जवानलाई १ जोर लुगा भोटो खाष्टो राडी खुकुरी जुत्तासमेत लिन लगाई पठाउनू, तयार पार्न नसक्ने जवानलाई मोरु ५। पेस्की सापटी दिई’ तयार गर्न लगाउनू भन्ने आदेश जारी गरिएको थियो (पृ. १५७) ।
लडाका जम्मा गर्ने मात्र होइन, लडाकालाई कसरी तालिम दिने ? लडाकालाई हिन्दुस्तान कसरी रमाना गर्ने ? हिन्दुस्तानका छाउनीमा रहँदा के गर्ने ? लडाकाका श्रीमति जारले लगे के गर्ने ? आफ्ना परिवारहरु मरेमा, लडाका स्वयं मरेमा कसरी खबर गर्ने ? युद्धमा घाइते लडाकाहरुको बारेमा के हुने ? लडाका तथा उनको साथमा गएका सहयोगीहरुको बाली तलब कसरी खुवाउने ? युद्ध सकिएपछि फर्केका लडाकालाई कसरी स्वागत गर्ने ? यी तमाम प्रश्नका उत्तर त्यो समयमा जारी गरिएका सनद सवालले दिएका छन् । पुस्तकमा यी विषय क्रमबद्ध गरिएको छ । नियम बनाइएका र लागु गर्न कर्मचारी खटाइएका छन् ।
यसरी पहिलो विश्वयुद्धमा प्रायः नेपाली समाज लागेको थियो । समाजमा पारेको भयावह असर र अनुभवहरुको स्मृति हामीसँग बाँकी रहेन । भीमबहादुर पाँडेले आफ्नो किताबमा अलिकति लेखेपनि अरु खासै लेखिएनन् । यो विश्वयुद्धपश्चात नेपाली समाजमा पेशाको ह्रास, युद्धबाट प्रशस्त पैसा भित्रिए पनि टिक्न नसकेको कथा, युवाहरु लडाइँमा जाँदा कृषिमा आएको भयानक ह्रास, बसाइँसराइँ, घाइतेको अवस्था, पारिवारिक फुट, जारजारी, रक्सीको समस्या इत्यादिबारे सय वर्ष पुग्दासम्म खासै अध्ययन भएनन् ।
अंग्रेजहरुका निम्ति लडेको ‘भाडाको लडाइँ’ भएकाले मेहनेत पूर्वक लडेको त्यो युद्ध ‘नेपाली गौरव’को विषय भएन । त्यो अगौरवको लडाइँको कथा कसले खोतल्ने ? २००७ सालपछि नेपाली बुद्धिजीवी वर्गमा यसको आँट आएन । पञ्चायत पनि राणा शासनको आलोचक भएकाले त्यो समयमा केही हुन सकेन । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि समेत पहिलो विश्वयुद्धको स्मृति हाम्रो पाठ्यक्रममै परेन । त्यो युद्धको दुःखको कथा विस्मृतिमा गयो । तापनि यसका असरहरु त नेपाली समाजमा चिरकालसम्म रहेका छन् । नेपाली समाजमा परेको असरबारे यो किताबले भन्न नसके पनि सरकारको तत्कालीन नीति बुझ्न ‘वार अफिस’को यो कथाले मद्दत गर्छ ।
२९ फागुन २०७५ । १३ मार्च २०१९
‘प्रथम विश्वयुद्धको वर्णन’ किताबका लेखक हेमराज शर्मा (१९३५—२०१०) चन्द्र शम्शेरका ‘श्री राजगुरु’ र विश्वास पात्र थिए । पहिलो विश्वयुद्ध (१९७१—१९७६)को तयारीमा लागेको बेला चन्द्र सरकारले सिंहदरबारमा ‘वार अफिस’ खोलेको थियो । ‘वार अफिस’मै खटिएको बेला शर्माले यो किताब तयार पारेका हुन् ।
आफ्नै जीवनकालमा घटेको पहिलो विश्वयुद्धको बयान लेखक शर्माले कसरी गरे होलान्, पढ्न उत्सुक थिएँ । किताब नपढ्दै मेरा केही अपेक्षा थिए । युद्धताका लडाका खोज्दै नेपाली गाउँगाउँ पसेका गल्लाहरुले जबर्जस्ती युवाहरु खोसेर लगेका कथा होलान् कि नहोलान् ? कतिमान्छे कहाँबाट कहाँको लडाइँमा गए होलान् ? लडाकालाई सहयोग गर्न गएका तर बर्मामै हराएका मेरा ठूलाबा जस्ता सहयोगी सर्वसाधरण अर्थात ‘पब्लिक फालवर्स’ कति हुनन् ? तिनको कथा किताबमा होला कि नहोला ? इत्यादि ।
‘वार अफिस’ खडा गर्दा काम कसरी गर्ने कुनै अनुभव थिएन । शर्माका अनुसार ‘धान चावल मुगी मास तिल इत्यादि मिसिएको एकै राशबाट १।१ वस्तु छुट्याउनालाई जस्तो मुश्कील हुन्छ’ त्यस्तै मुश्किल वारअफिसको काममा भएको थियो (पृ. १४३) । भविश्यमा यस्तै दुःख होलाकी भनेर युद्धअनुभवको रेकर्ड राख्न यो किताब लेखिएको थियो । हुनत १९११ सालमा भएको तिब्बत युद्धको अनुभव जङ्गबहादुर राणाले लेखाएका थिए । १९१४ सालको लखनौ लडाईमा जाँदाको वर्णन लेखिएको थियो । त्यस्तै पहिलो विश्वयुद्धको अनुभव पनि लेखिनुपर्छ, राष्ट्रलाई काम लाग्छ भन्ने सोचकै क्रममा यो पुस्तक आएको हो । यस बारे शर्माले लेख्छन्, ‘पछिपछिकाले काम गर्नुपर्दा त्यस विषयमा अगाडिदेखि भइरहेका कुराको अनुभव गरी काम गर्दा जत्तिको तिनीहरुलाई काम गर्न सुविस्ता होला, त्यत्तिको अरु कुनै तरहबाट हुनसक्ने छैन’ (पृ. १२) ।
युद्ध अनुभव लेखे पनि त्यति बेला पुस्तक किन प्रकाशन गरिएन, यसबारे अनुमान मात्रै गर्न सकिन्छ । यस पुस्तकका सम्पादक दिनेशराज पन्त लेख्छन्, सोचेजस्तै ‘ढङ्गले पूर्ण नभएकोले पनि यो प्रकाशनतिर नगएको हुनसक्छ ।’ (पृ. ध) लेखेका कुराहरु ‘श्रीराजगुरु’को हैसियतमा प्रकाशन गर्न अप्ठ्यारो भएर प्रकाशनतिर उत्साह नभएको हुनसक्छ । तर लेखेको सय वर्षपछि २०७५ सालमा यो प्रकाशित भयो । यो समयमा किन चासो जाग्यो, यसबारे भने सम्पादक तथा प्रकाशक मौन छन् । तर यो समयमा धेरै पुराना सामग्री प्रकाशन तथा पुनर्प्रकाशन भएका छन् । त्यहि मेलोमा यो किताब आएको हुनुपर्छ ।
किताब मुलतः दुई भागमा संरचित छ । सुरुका खण्डहरुमा विश्वयुद्ध हुनाको कारण र त्यसपछिका खण्डमा नेपाल सरकारको युद्ध तयारीका विषयहरु परेका छन् । सुरुका खण्डहरुमा विश्वयुद्धको कारण जान्न खोजिए पनि लेखक शर्माले पूर्वीय ज्ञान र महाभारत कथाका अनुभव राख्दै आफ्नो पाण्डित्य दर्शाएका छन् । पढ्न बोर लाग्दैन ।
‘भीष्म विदुर श्रीकृष्ण युधिष्ठिर आदि विचारवान् पुरुष छँदाछँदै पनी महाभारतको लडाइँ किन भयो ?’ त्यस्तै तरहले यूरोपमा अनेकौँ विद्वान, शान्तिप्रिय संस्था खडा हुँदा हुँदै लडाइँ किन भयो । त्यसैले युद्धलाई शर्माले ‘अनिवार्य सर्त’को बलवान सिद्धान्तको रुपमा व्याख्या गरेका छन् । विचारवान पुरुषले युद्ध रोक्नसक्छन् भन्ने उनको मतले ‘कुलेलम ठोकेर कहाँ भाग्यो पत्तै छैन’ (पृ.४४) ।
विश्वयुद्धको कारण, यसका लक्षण, विभिन्न सन्धि तथा एलायन्सहरुको चर्चा, त्यति बेलाका पत्रपत्रिका तथा जर्मनी विद्वानहरुले लेखेका लेख तथा पुस्तकबाट तयार पारेका छन् । अनुमान गर्न सकिन्छ, नेपालको ‘वार अफिस’मा युद्धसम्बन्धि पुस्तक र विभिन्न पत्रपत्रिका आउँथे । शर्माले तिनैलाई स्रोत बनाएर युद्धका कारण खोतलेका छन् ।
युद्धको तत्कालीन कारण अष्ट्रियाका राजकुमारको हत्या भनेपनि शर्माले, ‘त्यो एक बहाना मात्र सम्झनुपर्दछ’ भनेका छन् (पृ. ४७) । त्यही बहानाका आधारमा यूरोपेली राष्ट्रहरुले युद्धमा शक्तिको तुजुक देखाएका थिए । विश्वयुद्धको कारण राजकुमारको हत्याभन्दा गहिरो छ । लेखकको दाबा छ, विश्वयुद्धको जरा युद्ध सुरु हुनुअघिको १०० वर्ष वा ४० वर्ष जति इतिहासमा धसिएको छ । जतिबेला यूरोपेली देशहरु आफ्नो जातीको साम्राज्य वा उपनिवेश जमाउन लागि परेका थिए । उपनिवेशकालमा फ्रान्ससँग ब्रिटेनको स्पर्धा थियो । रसियाले पनि पूर्वी मुलुक डोल्दै दक्षिण एसिया पस्ला कि भन्ने डर ब्रिटिशलाई थियो । उता आफ्नो उपनिवेश नहुँदा जर्मन नाराज थियो । फ्रान्स, ब्रिटिश, स्पेनको उपनिवेश हुने आफ्नो नहुने, यस्तो मुर्मुराहटमा जर्मनी थियो । यही बेला अरु ससाना राज्य एकीकरण गरी मेहनेती जर्मनीले युद्ध अघि नै अथाहा शक्ति सञ्चय गरेका थिए । त्यसको डर स्पर्धामा रहेका फ्रान्स र ब्रिटेनलाई भयो । शक्ति स्पर्धाको कारणले सम्बन्धमा अदलीबदली भइरहेको थियो । बर्खाको मौसमजस्तो । ब्रिटेन निकै बाठो थियो । युद्धमा धेरै खर्च हुँदा त्यता तर्फ जान चाहँदैनथ्यो । तर लडाइँ टर्न सक्ने थिएन । यो वा उ कित्तामा उभिनै पर्ने हुन्थ्यो । शक्ति सम्बन्धको तराजुमा अन्तिममा मात्रै ब्रिटेनले आफूलाई सहभागी गरायो । आफ्नै ‘ट्यूटन’ जातीका जर्मन विरुद्ध आफूलाई उभ्यायो । ‘लेटिन’ जातीका फ्रान्सेली र रसियनसँग ब्रिटिश मिले । युद्ध र राजनीतिमा सम्बन्ध बदलिन्छन् भन्ने संस्कार यस युद्धले बसाल्यो । लेखकको निष्कर्ष छ, त्यसैले यो युद्ध जातीय थिएन । ‘राष्ट्रियता नै यस महायुद्धको मुख्य लक्षण हो’ (पृ. ४७) ।
यो वैश्विक लडाइँको दायरा अघि अघिका लडाइँ भन्दा फराकिलो थियो । युद्धमा एकै राज्यका लाखौँ लडका एकातिर मारिँदा, उही देशका लाखौँ भर्ती भएका थिए । योग्य पुरुष सैनिक बनेपनि बालक, वृद्ध, स्त्रीहरु सामग्री तयार गर्ने, घाइतेको सेवा गर्ने, घरघरमा खबर पुराउने काममा लागेका हुनाले धेरै मानिसहरु यस युद्धमा सहभागी थिए । शर्मा लेख्छन्, ‘सारा पृथ्वीलाई सम्बन्ध गराउने, टाढाको पदार्थ पनी नजिक गराउने रेल, तार, जहाज व्योमयानहरुको अहिलेको जस्तो विकास भइनसकेको हुनाले समस्त पृथ्वीलाई हलचल गराउने अत्यन्त भयानक १९१४ सन्मा भए जस्तो लडाई मनुष्य समाजको वीचमा आजसम्म भएको इतिहासमा पनी देखिँदैन’ (पृ. २६) । यो युद्ध वास्तवमा अहिलेको भूमण्डलीकरणको जग थियो ।
यस विश्वयुद्धमा अंग्रेजले हारे उसका उपनिवेशहरु गुम्थे । ‘दक्षिण एसिया’को उपनिवेश गुम्थ्यो । त्यसलाई जोगाउन आफ्ना उपनिवेशका ‘लडाका जाती’हरुलाई अंग्रेजले प्रयोग गर्न चाहन्थे । जसै आफ्नो अप्रत्यक्ष शासन भएको नेपालको सैन्य ताकत उनीहरुले अघिल्ला समरमा बुझिसकेका थिए, तसै नेपालीहरुलाई बृटिश सेनामा भर्ती गरिसकेका थिए । अझ विशाल युद्धको बेला प्रयोग नगर्ने कुरै थिएन । सोहीअनुसार दक्षिण एशियाका लडाका जातीहरूलाई अंग्रेजले प्रयोग गरे । यो युद्धमा नेपाली ‘लडाका जाती’को सहभागितालाई कतिपयले ‘चन्द्रशम्शेरको सनक’ भने पनि सारपक्ष त्यो होइन । रुपमा चन्द्र शम्सेरले ‘सन्केर’ रिकुटे भर्ती गरेको देखिए पनि, सन्केर इस्तिहार जारी गरे पनि त्यो टार्नै नसकिने थियो । कुनैपनि राणा प्रधानमन्त्री जनताका अघि शेरजस्तै गर्जिए पनि लैनचौरमा पुच्छर हल्लाउँथे । अर्थात् हामी विश्वशक्तिसँग अलग थिएनौँ । विश्वयुद्धसँग पनि अलग थिएनौँ । ब्रिटिश उपनिवेश अन्तर्गतको अप्रत्यक्ष शासनमा रहेकाले विश्वयुद्धमा सहभागिता हाम्रो बाध्यता थियो । हेमराज शर्मा लेख्छन्, ‘महाशक्तिहरुको संग्रामको घमासानको बखतमा क्षुद्रशक्ति भएका राष्ट्रहरुले सच्चा वा पक्का तटस्थता पालन गर्नसक्ने सामथ्र्यै रहन सक्तैन.’ (पृ. ४५)
नेपालले पनि तटस्थता पालन गर्न सकेन । अंग्रेजका साथ विश्वका विभिन्न भूगोलमा गएर नेपाली युवाहरुले लडे । अष्ट्रिया, बेल्जियममा पुगेर नेपालीहरु लडे । लडाइँ अन्यत्र भएपनि नेपाली गाउँ परिवारमा त्यसको असर परिरहेको थियो । पुस्तकको नेपालबारेका खण्डमा लेखक शर्माले त्यति बेलाको मानवीय पक्षलाई समेटेका छैनन् । त्यो जान्ने मेरो अपेक्षा बाँकी नै रह्यो । सरकारको ‘वार अफिस’मा काम गरेका हुनाले लेखकले त्यति बेला चन्द्र शम्शेरको अर्डर, लडाका कसरी कहाँबाट ल्याउने भन्ने युद्ध तयारीका नीतिगत विषयलाई पुस्तकमा समेटेका छन् ।
यी नीतिगत पक्ष हेर्दा त्यस युद्धमा नेपालले गहिरो लगानी गरेको बुझिन्छ । चन्द्र शम्शेरको दिएको ‘अर्डर’मा लेखिएको छ, ‘मित्रका उपर संकष्ट परिआएको बखतमा आफ्नो हैसियतले भेटाएसम्म मदत दिनु मित्रको धर्म हुनाले बृटिश सरकारको कामलाई चाहिन्छ भने हाम्रो नेपालको फौज हिन्दुस्थानमा पठाइदिनेछु भनी बृटिश सर्कारलाई खबर पठाएको छु. उनीहरुलाई दरकार प¥यो भने पहिला पटकमा ६००० र दोस्रा पटकमा ४००० तेस्रा पटकमा ४००० फालवर्स समेतको मयसमान फौज पठाइदिनेछु.’ (पृ. १३७) । यो त चन्द्र शम्शेरले नेपाली अधिकारीलाई दिएको आदेश थियो । अंग्रेजको चन्द्रलाई के आदेश थियो यस पुस्तकको क्षमताभित्र त्यो रहेन ।
चन्द्रको आदेशपछि जङ्गीबन्दोबस्त अड्डा ‘वारअफिस’लाई महत्वमा राखियो । यसलाई सिंहदरबारमा सारियो । ‘नेपालका अड्डाखाना सबैलाई भएका मालको लगत र कुन हालतमा छन् जाहेर गर’ भनेर अर्डर पुर्जी पठाइयो (पृ. १४१) । ‘वारअफिस’ खडा गरेपछि फाइल सिस्टम कसरी राख्ने, फाँटफाँटले के काम गर्ने, जरुरी काम कसरी छुट्टाउने, फौज जानु अघि गर्नुपर्ने विषय के हुने, हिन्दुस्तानमा फौज गएपछि के गर्ने, नेपाल र गढी गौँडामा रहेका फौज तथा मिलिसियाको विषयमा के गर्ने, काठमाडौँ बाहिरको पल्टन झिकाउँदाको बन्दोबस्त कस्तो हुने विषयमा सनद तथा पूर्जी जारी गरिएको थियो ।
पाल्पाबाट लडाइँको लागि पल्टन काठमाडौँ आउँदा ‘तिमीहरुका इलाकामा योयो ठाउँमा बास पर्छ, सो वासमा पल्टन योयो दिन आइपुग्नेछ, सो वासवासलाई चाहिने यो यति रसद पानी घाँस दाउरासमेत बजार नजीक भए बजारिया पसलेबाट र बजार पसल टाढा परी नपाउने भए पल्टन आइपुग्नासाथ हर्जा नहुने गरी गाउँगाउँका अनाज हुने साहु महाजन जजससँग हुन्छ निजहरुबाट वासवासलाई चाहिने रसद तयार गराई पल्टन फौज आइपुग्नासाथ चाहिने रसद पानी सुपथ मोल दिलाइदिनु’ भनिएको छ (पृ. १६७) । पल्टन वा रिकुटे हिँड्ने बाटो वरिपरिका बासिन्दालाई पनि सुख थिएन । आफ्नोमा दाउरा घाँस अन्न पानी जे छ सो दिएर उनीहरु युद्धको हप्कोमा परेका थिए ।
यो युद्धले खास गरी नेपाली पहाडी जनजीवनलाई बेस्सरी हल्लाएको थियो । ‘लडाका जात’का मान्छेहरु मात्र होइन, उनीहरुलाई खोज्ने र चाहिने चिजबिजको व्यवस्थापनमा सघाउने अरुहरु पनि थिए । पल्टनै पिच्छे पीपा, भरिया, डोले, कुल्लीले धुवानीको व्यवस्थापन गरेका थिए । अनकन्टार पहाडबाट बाटो बनाउँदै लडाकुको लागि चाहिने चिजबिज बोकेर वीरगञ्ज वा सीमानासम्म पुराएका थिए । कालीगढले अप्रत्यक्ष रुपमा सहयोग गरेका थिए । जङ्ग कामका लागि गाउँगाउँका कामीहरुलाई चाहिने काँचो फलाम दिइएको थियो । उनीहरुले लडाकाका लागि खुकुरी बनाएका थिए (पृ. १६३) । सार्कीले जुत्ता सिलाए । पाल्पा घोरवन्डा गाउँका कुमालेहरु डोली बोक्न जान्ने हुनाले पिपामा भर्ती हुन भनियो । लक्का जवान बाहुनले भात पकाए । मेत्तरले क्याम्प वरिपरी सरसफाइ गरे । धोवीले कपडा धोए । नाउँले कपाल काटिदिए । बैद्यले बाटोघाटो वा क्याम्पमा उपचार गरे । ‘पब्लिक फालवर’ र ‘प्राइभेट फालवर’हरु बनेर सबै जातका सर्वसाधरण युद्धमा सहभागी भए । समग्रमा युद्धको गायन लडाकाले गरे । शब्द संगीत अरुहरुले पनि भरे ।
युद्धको लागि हिन्दुस्तान पठाउने सबै चिजबिज काठमाडौँले पुराउन सक्दैनथ्यो । अरुहरुको सहयोग चाहिन्थ्यो । रजौटा, गढी, गौँडा, मौजा, इलाकामा रहेका स्थानीय सामन्तहरु तत्कालीन सत्ताका भरोसा थिए । उनीहरुलाई आदेश, निर्देश गरेर नेपालभर मान्छेहरु खोज्न पठाइएको थियो । ‘ठकुरी क्षेत्री गुरुङ मगर लिम्बु राई दुरा घले राना भाट नगर्कोटी समेत यी ११ जातको भर्ना गर्नू. जैसी सन्यासी भरसक भर्ना नगर्नू. नपुग्ने भए सैकडा १० देखि बढी भर्ना नगराउनु’ भनिएको थियो (पृ.१५३) । गढी गौँडाका सामन्तलाई, ‘रवाफ देखाउँदै गाउँ नपस्नु, फकाएर ल्याउनु’ भनिएको थियो । सकभर लडाका जात खोज्नु, नभए लायकका ब्राह्मण भएनी हुन्छ, भात पकाउन भएनी काम लाग्छन् भनिएको थियो ।
काठमाडौँ आउने लडाकाहरुले आफ्नो बन्दोबस्त आफै गर्नु पथ्र्यो । ‘सदरमा आउने भएका जवानलाई १ जोर लुगा भोटो खाष्टो राडी खुकुरी जुत्तासमेत लिन लगाई पठाउनू, तयार पार्न नसक्ने जवानलाई मोरु ५। पेस्की सापटी दिई’ तयार गर्न लगाउनू भन्ने आदेश जारी गरिएको थियो (पृ. १५७) ।
लडाका जम्मा गर्ने मात्र होइन, लडाकालाई कसरी तालिम दिने ? लडाकालाई हिन्दुस्तान कसरी रमाना गर्ने ? हिन्दुस्तानका छाउनीमा रहँदा के गर्ने ? लडाकाका श्रीमति जारले लगे के गर्ने ? आफ्ना परिवारहरु मरेमा, लडाका स्वयं मरेमा कसरी खबर गर्ने ? युद्धमा घाइते लडाकाहरुको बारेमा के हुने ? लडाका तथा उनको साथमा गएका सहयोगीहरुको बाली तलब कसरी खुवाउने ? युद्ध सकिएपछि फर्केका लडाकालाई कसरी स्वागत गर्ने ? यी तमाम प्रश्नका उत्तर त्यो समयमा जारी गरिएका सनद सवालले दिएका छन् । पुस्तकमा यी विषय क्रमबद्ध गरिएको छ । नियम बनाइएका र लागु गर्न कर्मचारी खटाइएका छन् ।
यसरी पहिलो विश्वयुद्धमा प्रायः नेपाली समाज लागेको थियो । समाजमा पारेको भयावह असर र अनुभवहरुको स्मृति हामीसँग बाँकी रहेन । भीमबहादुर पाँडेले आफ्नो किताबमा अलिकति लेखेपनि अरु खासै लेखिएनन् । यो विश्वयुद्धपश्चात नेपाली समाजमा पेशाको ह्रास, युद्धबाट प्रशस्त पैसा भित्रिए पनि टिक्न नसकेको कथा, युवाहरु लडाइँमा जाँदा कृषिमा आएको भयानक ह्रास, बसाइँसराइँ, घाइतेको अवस्था, पारिवारिक फुट, जारजारी, रक्सीको समस्या इत्यादिबारे सय वर्ष पुग्दासम्म खासै अध्ययन भएनन् ।
अंग्रेजहरुका निम्ति लडेको ‘भाडाको लडाइँ’ भएकाले मेहनेत पूर्वक लडेको त्यो युद्ध ‘नेपाली गौरव’को विषय भएन । त्यो अगौरवको लडाइँको कथा कसले खोतल्ने ? २००७ सालपछि नेपाली बुद्धिजीवी वर्गमा यसको आँट आएन । पञ्चायत पनि राणा शासनको आलोचक भएकाले त्यो समयमा केही हुन सकेन । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि समेत पहिलो विश्वयुद्धको स्मृति हाम्रो पाठ्यक्रममै परेन । त्यो युद्धको दुःखको कथा विस्मृतिमा गयो । तापनि यसका असरहरु त नेपाली समाजमा चिरकालसम्म रहेका छन् । नेपाली समाजमा परेको असरबारे यो किताबले भन्न नसके पनि सरकारको तत्कालीन नीति बुझ्न ‘वार अफिस’को यो कथाले मद्दत गर्छ ।
२९ फागुन २०७५ । १३ मार्च २०१९
यो लेख हिमाल खबरपत्रिका वर्ष २७, अङ्क ४७, पूर्णाङ्क ६३२, ३-९ चैत २०७५ मा प्रकाशित भएको थियो । यसको लिङ्क यहाँ पाइन्छ ।