मंगलीको 'सम्चार'

पोखराबाट उत्तरपूर्वको हिमाली गाउँ ताङ्गतिङ्गमा विदेशबाट आएका 'लाउरे'हरु आएको अर्कै दिन जंगल जान्छन् । रनबन डुलेको याद मेटाउन । जंगल उनीहरुको निकै प्यारो थलो । त्यसैले ८४ पुगेका बृद्धहरु पनि जंगलमा धर्मशाला बनाउँछन् । वर्खामा ओतिन । गोठबस्ने थलो, दाउरा, जडिबुटी, तरुल, यार्सागुम्बा आदि पाउने थलोसँग उनीहरुको जीवन जोडिएको छ । म पनि एकदिन मान्छेहरुसँग कुराकानी गर्न बनतिर जाने योजना बनाएँ । गाउँबाट १ घन्टा बनैबन हिँडेपछि गुरुङ्गहरुको चिहानघारी माथिको बारीमा साग टिप्दै गरेकी आइमाइ देखेँ । कल्बन्धी पाखोको मुनीपट्टी बारीमा साग टिप्दैगरेकी आइमाइलाई नजिकै गएपछि मैले चिनीहालेँ । मंगली रहिछन् । मंगलीले कल्बन्धीको पारीपट्टी रहेको सिल्दुको पाखो नजिकै पूरानो स्वाँरमा तोरीको साग टिप्दै थिइन् । उनले साग टिप्ने बारी गुरुङ्गको थियो । तोरीमात्र छरेको भए साग टिप्न पाइँदैनथ्यो । तर त्यो बारीमा जौ पनि 'मिस्कट' गरेर छरेकाले टिप्न अनुमति थियो । जब म उनी नजिकै पुगेँ । उनले भनिन्, "नचिनेको बाटो एक्लै नहिँड्नुस् बाबु ।" मैले उनलाई भने, "तरुल खोज्न आएका ठिटाहरु खोज्दै हिँडेको थिए कसैलाई भेटिन । त्यसैले यता आएको ।"

तस्बीर १ : तोरी टिप्नेबारीबाट देखिएको अन्नपूर्ण हिमालको दृष्य 

माघे संक्रातीको लागि बन तरुल खोज्न हिँडेका गाउँका ठिटाहरुलाई खोज्दै म पनि कलवन्धी पाखोतिर लागेको थिएँ । 'ओइ' भन्दै चिच्चाउँदै हिँड्नुपर्ने नत्र तरुल खाल्टोभित्र मन्टो घुसारेका केटाहरुले ढुंगा पल्टाइदिएमा 'डेन्जर' हुनसक्थ्यो । जति 'ओइ' भनेपनि केटाहरुले 'हुइ' भनेर जवाफ दिएनन् । उनीहरु अर्कै पाखोतिर गएछन् क्यारे । 

६७ वर्षकी मंगली हुलाककी हल्करा हुन् । १० जना हुलाकी मध्ये उनी एक दलित हल्करा हुन् । मैनामा १ चोटीको पालोमा चिठ्ठी विनाको 'हुलाकी थैलो' लिएर उनले गाउँबाट पोखरा झर्नुपर्छ । पोखरामा उनी प्राय: फुलमाया गुर्सेनीको घरमा बस्छिन् । मंगलीको गाउँ, ताङ्गतिङ्गबाट पोखरा २४ किलोमिटर टाढा भएपनि एकदिन उतैबास बस्नुपर्छ । अघिल्लो मैनामा उनी पोखराकी फुलमायाकहाँ बास बसेकी थिइन् । त्यति बेला फुलमाया गुर्सेनीले मंगलीलाई गाउँबाट सिन्की ल्याइदिन भनेकी थिइन ।

तस्बिर २ : बल्ल गुरुङ्गको बारीमा तोरीको साग टिप्दै गरेकी मंगली ।

फुलमायाले सिन्की ल्याइदिन भनेकै बेला मंगली छोरी भेट्न याङ्गजाकोट गइन । त्यही बेला आफैले छोरीलाई सम्चार छोडेकी थिइन् "पुसको आखिरीतिर मेरो पोखरा झर्ने हुलाकी पालो परेको छ, मलाई जसरी नि एकपाथी सिन्की खोजीदिनु ।" मंगली र उनकी याङ्गजाकोटे छोरी दुवैसँग मोबाइल थिएन । आमाले अह्राएको भरमा छोरीले सिन्की खोजेर बसिन् । याङ्गजाकोट र ताङ्गतिङ्ग ओहरदोहर गर्नेसँग आमालाई 'तोरीको साग ल्याइदिनु' भनेर सम्चार पठाइन् । यता मंगलीले पनि एक महिना अघि भनेको कुरा छोरीले विर्सिन्छेकी भनेर ३ दिन अघि याङ्गजाकोट छोरी भेट्न जान लागेकी ताङ्गतिङ्गकी भउती गुर्सेनीसँग 'रिमाइन्डर' सम्चार पठाइन् । भउती गुर्सेनीलाइ मंगलीले भनेको सम्चार यस्तो थियो । "आमा ३० गते सेवारै पोख्रा जाँदैछिन । जसरी नि आउन भन्देउ है ।" भउती गुर्सेनीका तीनटी छोरीको विहे याङ्गजाकोटमै भएकाले उनीसँग छोरी भेट्न जाँदा मंगलीले नियमित सम्चार पठाउने गर्छिन् । मोबाइल विनाका यि आमाछोरीलाई एक गाउँदेखि अर्को गाउँसम्म आउनेजाने मान्छेका 'हात' पठाएको सम्चारले काम गर्छ । मंगलीको याङ्गजाकोटे छोरीको घरमा वर्खा याम ताका मोबाइल थियो । पानीमा खसेर विग्रेकोले छोरी पनि मोबाइल विहिन भएकी छन् । त्यसैले मंगलीलाई छिमेकीको मोबाइलबाट फोन गरौँ भने पनि मिल्दैन । त्यसैले सम्चारमा भरपर्नुपर्छ । 

मान्छेले बोकेका सम्चारमा भरपर्ने मंगलीले मोबाइलमा फोन नै नगरेकी भने होइनन् । कहिलेकाँही आफ्नो घर माथिकी छिमेकी गुर्सेनीसँग मोबाइल मागेर फोन गर्छिन् । आफूले नाम भन्न नआउने भन्दै मंगलीले भनिन् "उनको नाम त के हो कुन्नी,  हाम्ले बबिताको आमा भन्छम् । बबिताको आमासँग फोन मागेर कहिलेकाही छोरीलाई दुखविमार भएको छ कि छैन भनेर छोरीको छिम्कीलाई फोन गर्छु ।" उनले यसरी फोन गर्दा 'एकपाली'मा बबिताको आमालाई ५० रुप्पेको रिचार्ज गरिदिनुपर्छ । नातीनातिनाले चिर्कटोमा लेखेर दिएको फोन नम्बर मंगलीले जतनले राखेकी छिन् । आफूलाइ 'दुखेको बेला' छोरीलाई फोन गर्छिन । छिमेकीको 'साहेताले' ।

मंगली हुलाकी हल्करा भएकाले वृद्धभत्ता पाउन्नीन् । गाउँका ठालुहरुले दुइतिरबाट तलब थाप्न पाइन्न भनेर उनले भत्ता नपाएकी हुन् । तर गाउँमा दुइतिर काम गरेर रुप्पे थाप्ने कतिछन् कति । आफूमात्र बञ्चित भएकी मंगलीले आँशु पुछ्दै भनिन्, "एक्ली दमिनी भनेर हेपेका हुन् ।" अन्तिम आँशु पुछ्दै मंगलीले भनिन्, "तर विष्टबराजुसँग निहुँ खोज्नु हुँदैन" । 

पोखराबाट फर्किँदा कहिलेकाँही फुलमायाले मंगलीलाई लत्ताकपडा पनि दिन्छिन् । उनी पोखरामा फुलमायाको टिभी कोठामा सुत्छिन् । गाउँमा गुरुङ्गको घरभित्र पस्न नपाएपनि पोखरामा भने त्यस्तो शुद्ध अछुत भएर बस्नुपर्दैन । फुलमायाको घरमा मात्र होइन अरुको घरमा पनि । हुन त पोखरामा मंगलीका आफन्ती पनि छन् । ती आफन्तीहरु पाहुना धेरै आए भनेर कचकचाउने भएकाले आफ्नी विष्टेनीकहाँ नै बस्न रुचाउँछिन् मंगली । कहिलेकाहीँ मंगली फुलमायाबाहेक अरु विष्टकहाँ पनि बस्छिन् । गाउँबाट कसैले नासो पठाएमा त्यही नासो पठाएका विष्टबराजुकहाँ बस्छिन् । गाउँका गुर्सेनीहरुले पोखरामा बस्ने आफन्तीलाई साग, मुला, भट्ट, बनको न्यूरो जस्ता नासो बरोबर पठाउँछन् । मंगली सधै एउटै मान्छेकहाँ बस्दिनन्, कहिलेकाहीँ मितेनी बुहारीको घरमा बस्छिन् । उनकी मितेनी छाचोककी 'कमेनी' हुन् । उनका छोराबुहारी पोखराको मालेपाटनमा घर बनाइ बसेका छन् । २७ वर्ष पहिले उनले मित लाएकी थिइन् । ताङ्गतिङ्गबाट पोखरा जाँदा बाटोमा बास बस्नुपर्थ्यो । मंगलीले भनिन्, "बुढा छँदाको कुरा हो । अँध्यारो भएपछि छाचोकको कमेनीकहाँ बास बस्यौँ । मितेनी पनि म जत्रै डल्ली थिइन् । उत्रै होचाहोचा भएकाले उनको बुढा र मेरो बुढाले मित लाउन भने ।" उनीहरुले पैसा ओहरदोहर गराएर मित लगाएका हुन् । कति रुपैँयामा मित लाउनुभएको भनि सोध्दा उनले फुक्का हाँसो छोड्दै भनिन्, "पाँच रुप्पेले, हे हे हे" । पोखराबाट आउँदा कहिलेकाही तिनै मितेनीकहाँ पनि बास बस्छिन्, मंगली ।

तस्बिर ३ : छोरीलाई तोरीको साग, छोरीसँग सिन्की लिएर पोखरा बासबस्ने योजनामा मंगली

पोखराबाट फर्किँदा मंगलीले आफूलाई चाहिने मासु, नुन, खुर्सानी, मर/मसला, साबन, तेल, आदि डोकामा बोकेर आउँछिन् । उनले भनिन्, "चुरोट पनि छुटाउन्न । त्यो त मेरो सास नै हो ।" चिसोले होला ताङ्गतिङ्गमा खुबै चुरोटको खपत हुन्छ । दैलामुनी मंगलीको अलिकति बारी त छ । बार्न नसकेकाले छिमेकीका कुखुराले हैरान पार्छन् । बारीले खान पुग्दैन । बिष्टबराजुकहाँ काम खोज्न जानुपर्छ । बुढेसकाल लागेपछि उनीहरुले पनि बोलाउन छोडे । कहिलेकाहीँ गोडमेल गर्न त बोलाउँछन् । त्यतिले पुग्दैन । हल्कराको काम गरेर आएको पैसाले गुजारा चलेको छ । उनी भन्छिन्, "भारी बोक्न नि सक्दिन, जडिबुटी खोज्न नि टाढा जानुपर्नेहुँदा सक्दिन । निगालो काट्न उतै बास बस्नुपरेकाले जान सक्दिन । दाउराबाहेक नजिकको जंगलले पनि केही दिन नसकेकाले बन पनि बिरानो भयो ।"

तस्बिर ४ : कल्बन्धि पाखोबाट घाँस काटेर फर्कँदै गरेका साथीलाई हेर्दै मंगली

एक घन्टा बढीको कुराकानी पछि मंगलीले कलबन्धी पाखातिर गएका केटीहरुलाई देखाउँदै "उ दुइटी आए ।" आफू जाने जनाउ दिँदै भनिन् । त्यसपछि मैले उनलाई छोडेर एक्लै गाउँतिर फर्केँ । फर्किँदा मादिनदी एकोहोरो सुसाइरहेको सुनिन्थ्यो । मादिशीरे गाउँहरुमा ।